[Pag. 60]

10ma Leciono

A 29.  Derivo di la adjektivo
  1. De substantivo:
    On adjuntas -a a la radiko e per to la originala senco di la substantivo tote ne altrigesas.
    La adjektivo montras nur la gramatikal uzo di la nociono en la frazo. Do la derivita expresas qualeso tote identa kun la esenco di la substantivo.
    Exempli: acesora, acida, afirma, alegoria, delikta, detala, erora, hermafrodita, hidraulika, idiota, inkluza, instinta, kalumnia, kolosa, kona, konfidenca, konifera, kritika, kuba, laika, legenda, logika, magneta, melankolia, melodia, metafora, meza, mirakla, misteria, monstra, muzika, nana, narkota, obliga, panika, para, paradoxa, parola, pinta, polemika, proverba, pseudonima, pulvera, purpura, republika, respekta, rudimenta, sarkasma, satira, sfera, simbola, simfonia, sinteza, simbola, skema, sklava, sprita, teoria, texta, tipa, tirana, toxika, triedra, utopia, vasala, vertikala, volunta.
    Aparte adjektivi derivesas de substantivi qui esas metali o materii.
    Exempli:  arjenta, fera, gasa, lana, marmora, metala, ora, stona, ultramara.
    Anke de la nomi di populi, genti, e lingui.
    Exempli:  amerikana, angla, franca, germana, sueda, sanskrita, semida.
  2. De prepoziciono od adverbo:
    Se prepoziciono ne expresas movado, on povas chanjar -e ad -a. (Tamen ante e kontre divenas antea e kontrea.)
    Exempli:
    antea, apuda, avana, cisa, dopa, extera, fora, interna, kontrea, posa, proxima, suba, supera, transa, balda, iba, infra, jusa, lora, morga, nuna, ofta, olima, plusa, poka, precipua, quika, subita, supra, troa, yena.
  3. De participo:
    Fakte, participi esas ja adjektivi (kun finalo -a). Generale tal adjektivi uzesas nur quale atributo (direte ligata a substantivo). Ni havas amba aktiva e pasiva formi, tamen on povas uzar la participo quale predikato (adjektivo kun la helpanta verbo esar).
    Exempli:
    adjacanta, alternanta, diletanta, distanta, ecelanta, enoyanta, existanta, extazanta, fosforecanta, fulminanta, importanta, indulganta, influanta, insistanta, insultanta, interesanta, intermitanta, intriganta, iracanta, izolanta, jacanta, jenanta, karesanta, kompatanta, koncianta, konsequanta, konsolanta, konstitucanta, konvenanta, konverganta, konvinkanta, kooperanta, kreanta, kriminanta, kulpanta, lokanta, lumanta, meritanta, mordanta, movanta, obstinanta, odoranta, ofensanta, penanta, penetranta, permananta, persistanta, perturbanta, petulanta, pikanta, ravisanta, relatanta, responsanta, rezignanta, rezistanta, sequanta, shamanta, silencanta, stagnanta, suficanta, sufokanta, trepidanta, tributanta, triumfanta, urjanta, vacilanta, vakanta, valoranta, varianta, zelanta;

    abstraktata, bezonata, broshata, celata, distraktata, dotata, erudata, fingata, fortifikata, heredata, inspirata, intencata, interesata, kompozata, kompresata, kondicionata, koordinata, moderata, nevolata, obsedata, operacata, opozata, ordinata, relatata, salariata, volata.


[Pag. 61]

A 26.  (Adjuntajo)  –  Kompozita vorti
  1. La senco e la signifiko di prepoziciono qua uzesas quale determinanta vorto, ne alteresas per to.
    La senco dil kompozita vorto esas la chefa vorto + prepoziciono.
    Exemple:
    • irar ek domo = ek irar (ek) domo;
    • duktar en komploto = ek duktar (en) komploto;
    • linguo inter nacioni = inter naciona linguo (o linguo internaciona).
  2. Netransitiva verbo povas divenar transitiva, esante kompozita vorto; to koncernas precipue kompozaji per prepoziciono.
    Exemple:
    • ekirar domo  o  irar ek domo;
    • enduktar komploto  o  duktar en komploto;
    • kontreparolar ulu  o  parolar kontre ulu.
    Per uzar prepoziciono la ideo plu precize esas expresata.

A 27.  (Adjuntajo)  –  Plu ofte bezonata vortokompozaji
  1. Per la verbo esar  –  Determinanto:
    1. Adjektivo
      Exempli:
      afinesar, bigotesar, devotesar, diversesar, egalesar, gayesar, hipokritesar, inklinesar, kadukesar, lamesar, nechastesar, nomadesar, pacientesar, parazitesar, sanesar, similesar, strabesar, tardesar, utilesar, verdesar.
    2. Substantivo
      Exempli
      chefesar, dandiesar, friponesar, kandidatesar, mediatesar, piratesar, profetesar, rivalesar.
Noto 17
Kompreneble kompozaji per esar diferas ulgrade de la ordinara formo, nome de la helpanta verbo kun predikata adjektivo o substantivo.

La kompozajo per esar divenas verbo e povas pro to anke havar rekta komplemento [videz A 26, (f)]; pluse ol montras ago o stando, rezultanta ek l'adjektivo e la helpanta verbo, dum ke esar e la separita predikato nur montras qualeso.

Ul ago povas esar bigota dum ke persono povas esar bigota od anke bigotesar (plu forta granda de bigoteso).
Exempli:
  1. Gambo ya povas esar lama, ma nur ento povas lamesar.
  2. Benko povas esar verda dum ke folio povas anke verdesar.
  3. Se ulu facas friponajo, lu esas fripono; se lu havas en lua karaktero la traito esar friponerna, ed agas tale lu friponesas.
  4. Se ulu predicas irgafoye ulo, on povas nomizar lu profeto; ma se lu plu ofte, quaze pro interna impulso, predicas, lu nomesas profeto; do lu profetesas.
On usez kompozajo per esar nur se ula nuanco necesigas to; la ordinara formo (do helpanta verbo e predikato) esas ofte plu klara kam kompozita verbo.
[Pag. 62]

A 27.  (Adjuntajo)
  1. Per ad
    Exempli:
    adirar, adjacar, adjuntar, adjustigar, adportar, adpozar, advenar, advokar.
  2. Per avan
    Exempli:
    avanguardo, avanposteno, avantuko.
  3. Per ek
    Exempli:
    ekirar, ekpresar, ekpulsar, eksekreco, eksecuro, ekreceva.
  4. Per en
    Exempli:
    enfiltrar, enirar, enkarcerigar, enmigrar, enspiracar, enterigar, envolvar

C 16.  (Adjuntajo)  –  Nevera reflektiva verbi di nacionala lingui
  1. Per sintezala formi
    Tala nevera reflektiva verbi povas remplasigar anke en nacionala lingui per la pasiva formi dil verbo; la senco du frazo ne alteresas per to. Prefere on uzas en nacionala linguo ta reflektiva verbi por montrar speco de automata od instintal ago o stando quo tre ofte eventas se ulo (do kozo, ago, stando) esas subjekto.
    Exempli:
    adaptesar, adjuntesar, aiteresar, apertesar, astonesar, derivesar, developesar, difuzesar, direktesar, dispersesar, distraktesar, efacesar, explikesar, extensesar, fondesar, informesar, intermixesar, klozesar, kompresar, konciliesar, konformesar, konkluzesar, konvinkesar, manifestesar, nomesar, obligesar, perdesar, pozesar, preparesar, pruvesar, reflektesar, reputesar, skribesar, trovesar, turnesar.
  2. Per kompozaji per esar
    Exempli:
    afinesar, egalesar, gayesar, inklinesar, kandidatesar, pacientesar,similesar, tardesar.

E 32.  kontre  –  montras la situeso di objekto qua esas rekte opozita ad ulo.
  1. Lokale:
    Exempli:
    • Kontre nia domo esas la policeyo.
    • La stuli kontre la princala lojio vendesas tre rapide.
  2. Figurale:
    Montras ulo a quo on opozas su en adversa senco.
    Exempli:
    • Konkursar kontre lua antal aferamiko.
    • Protestar kontre la rezolvo.
    • Akuzo kontre la fato.
    • Blasfemo kontre lua povo.
    • Gardar kontre atako.
    • Protektar kontre supozita fantomi.
Noto 18
  1. La prepozicioni ad, til, kontre esas poke parenta, p. e.:
  2. La prepozicioni por e kontre esas kontrala.
    Exempli:
    1. Cent membri votis por (favoroza senso), e duacent kontre (adversa senco) ta propozo, do onu ne aceptis olu.

[Pag. 63]

    1. Ta argumento valoras ne por, ma kontre la signizita literi.
    2. La diskursanto parolis por, ne kontre ta opinionas.

E 33.  exter  –  esas la kontrajo di en. Exempli:
  1. Lokale:
    • Ne esas permisata ke kaptiti promenas exter la parko di kastelo.
    • La bovini livis nia prato, e pasturas nun exter ol en la prato di nia vicino.
  2. Figurale:
    • Esas regretinda ke multa samideani esas ankore exter nia uniono.
    • Ta posiblajo esis exter nia supozo.

E 34.  ultre  –  montras ulo quo anke valoras, same kam altro; do to ankore adjuntesas.
Exempli:

F 13.  (Adjuntajo)  –  Kompozita konjuncioni

Til ke, vice ke, ultre ke, dum ke, kontre ke.

Exempli:
  1. De ke nia nuna prezidanto mem ne venis en la cadiala generala kunveno, ni konkluzas ke il ne deziras rielektesar,
  2. Vice ke la puerino esus expektinta til ke la fiakro esis preter-vehinta, el hastis trairar la strado
  3. Guto sequis guto til ke fine divenis pluvego. Vice ke la mantelo esus protektinta ni kontre la pluvo kolda per absorbar la guti, la aquo balde fluis torentatre sur la stofo adinfre sur nia pedi. Quon do utilesis ke la superkorpo esis sekura kontre koldesko kontre ke la pedi tante plu humidigesis? Akuta kataro esis la necesa konsequo de to. Absolute me do konsilias ne metar gumimantelo dum forta pluvo. Ultre ke ol do nur poke protektas kontre eventuala humidesko, ol esas anke nociva pro ke ol impedas la bezonata transpirado.
  4. Dum li tale parolis, li ne remarkis ke li esis veninta preske til la bordo di l'abismo. Nur la bruiso di la aquofalo atencigis da li la dangeroza situeso.
  5. Sideskez hike dum ke me iros ad ibe por spionar quon la enemiki entraprezas!

Noto 19
La konjunciono dum ke uzesas tam tempale kam en kontrala senco.
Exempli:
Esas preferenda restriktar la uzo di  dum ke  nur a tempala relato e uzar  kontre ke  se on volas expresar kontrala relato.

G 27.  mis-  –  expresas ke ulo facesas nejuste od erore.

Radiko nur verbo:
misaplikar, misdonar, misduktar, misinterpretar, misjudikar, miskalkular, miskomprenar, miskontar, misnomar, misprizentar, mispronuncar, misselektar, mistaxar, mistradukar, misuzar.

[Pag. 64]

G 28.  -eskar  –  formacas netransitiva verbi kun la senco: komencar, divenar, chanjar ago, kozo, apero.
Exempli Radiko:
  1. Verbo:
    ameskar, angoreskar, atakeskar, atenceskar, audeskar, dekadeskar, dezireskar, dormeskar, emoceskar, iraceskar, joyeskar, klameskar, koncieskar, konoceskar, konverseskar, kurajeskar, kustumeskar, lojeskar, lumeskar, paceskar, penseskar, ploreskar, posedeskar, putreskar, riviveskar, rideskar, sideskar, tremeskar, troteskar, troveskar, videskar, voyajeskar.
  2. Adjektivo:
    beleskar, blankeskar, bruneskar, destranquileskar, ebrieskar, familieskar, foleskar, grandeskar, gravideskar, hardeskar, klareskar, koldeskar, konfuzeskar, kurbeskar, libereskar, longeskar, matureskar, moleskar, multeskar, nuleskar, oldeskar, pleneskar, proximeskar, raukeskar, realeskar, redeskar, risaneskar, riyuneskar, saneskar, senkurajeskar, sikeskar, tardeskar, varmeskar, vasteskar, verdeskar.
  3. Substantivo:
    cikatreskar, fibreskar, fosileskar, frateskar, glacieskar, jorneskar, kalkeskar, karbeskar, korpeskar, kristaleskar, membreskar, nokteskar, osteskar, peceskar, rusteskar, sinueskar, spliteskar, vaporeskar, venteskar, vidveskar, vireskar.

Noto 20
La sufixo -esk- tre rare uzesas formacar substantivo od adverbo edc. p.e. humidesko o rapideske. Vice, on uzus divenar + adjektivo.

Noto 21
Kelkafoye on hezitas inter la sufixi -esk- ed -es-.
Quale en G. 28, -esk- signifikas komencar, divenar, t. e. per certena movado, sive reala o figurala.
La sufixo -es- signifikas pasiva senco di verbo quale videsar, o stando di substantivo quale saneso.
 
Exerco  10
  1. Ultre la germana lernili vu kunsendez anke franca lemolibro kontre ke vu voluntez nuligar la komendo dil (al) angla!
  2. Ultre ke natar o balnar esas agreablajo en la varma somero, to anke utilesas la importanta forteso dil generala resistiveso kontre multa posiblesi dessaneskar.
  3. Quankam lua supereso en tala labori agnoskesas e laudesas omnaloke, tamen il tote ne fieresas pro to kontre ke lua amiki esas extreme fiera povar kontar il quale lia komonano.
  4. Per la sudala klimato la saneso dil risanesano tante fermeskis ke il esas nun plu sana kam ante lua malado. Do lua medicinisto esas justa dicante ke il vere sanesas nur nun.
  5. Kande la nove elektita prezidanto adireskis la diskurso-pupitro, grandega aplaudo eventeskis ke ilua tilnuna adversi kompreneskis ke lia partiani tote ne tam devotesis a lia opiniono kam li esis kredinta ante.

[Pag. 65]

  1. La suno preske kushis kande ni enireskis l'obskura foresto. Balde vento sufleskis, e la foliaro tremeskis. Komencis pluvar. Sempre plutenebroz-eskis l'aero. La vento pluforteskis. Yen subite fulmino videsas tra la foliaro. Tondreskis e nun pluveskis torentatre. Ni esforcis shirmar ni per la densa brancharo di abieto kontre la sturmo. Ma vane!
  2. Konocate la Mahomedani excelas en la kombato pro lia desprizo dil morto. To venas precipue de ka li kredas ke la momento dil morto esis predestinata omnu, e ke nulu povas eskapar lua fato.
  3. Dum ke la injenioro kandidatesis lastafoye quale deputato, il koaktesis per to neglijar ilua profesionala laboro.
  4. La du adolecanti ne nur similesas, ma mem egalesas l'una l'altra pri aspekto, konduto e kustumi tale ke on reputas li quale jemeli.
  5. Preske la tota genituro di ta familio inklinesas kadukeskar ja en yuna yari quo rezultas precipue de ke lia preirinti a depos yarcenti sufris per tro severa labori en ita extreme nesanigiva mineyi. Ultre li koaktesis pro lia kompleta separeso de la altra statani mariajar sempre inter su ipsa, e ya li facas to en tre mikra evo. To omno duktas a rapida dekado. Se do la stato ne balde intervenos, la periso di ta familio divenos tote ne haltigebia.
  6. Pos multe irir e regardir ad omna lateri, il videskis fine la kauzo di la fantomatra lumo. Il astonesis ne poke kande il trovis du pueri qui amuzis su en tante tarda horo per acendar piroteknikaji en la arboraro.