[Pag. 66]

11ma Leciono

A 30.  Konstrukto per participo

Participo povas remplasar ula dependanta frazi. On atencez ke la klareso dil frazo ne sufrez per to!

Participo remplasas:
  1. Relativa frazo, qua havas subjekto sama o nesama kam la chefa frazo. Equivalanta a relativa frazi esas ita dependanta frazi (tempala, kauzala edc.) di nacionala linguo qui ja en ita nacionala linguo povas transformesar en relativa frazo sen alterar la senco di tala frazo (tempala, kauzala edc.), respektive qui povas abreviar ja en ita nacionala linguo per la konstrukto per participo.
  2. Altra dependanta frazo. Se la transformo dil respektiva frazo en relativa frazo ne esas posibla, on uzas la konstrukto per participo generale se la subjekto dil dependanta frazo esas samtempe subjekto dil chefa frazo.
  3. Se la participo ne esas atributa adjektivo, on uzas la participo en adverbala formo se la participo relatas la subjekto dil chefa frazo, ed en adjektivala formo se ol relatas objekto en la chefa frazo.
  4. Por plu precize determinar la relato dil dependanta frazo al chefa frazo, on uzas infinitivo kun la apta prepoziciono vice participo.
  5. En omna kazi on konsiderez segun posibleso la tempal relato!
Exempli:
  1. Ka vu vidas ta oldulo sidanta en angulo di korto?
    (Oldulo qua sidas en angulo, o ka vu vidas ta oldulo sidar en angulo).
  2. Me renkontris la amiko promenanta kun lua infanti
    (la amiko qua promenis kun lua infanti, o la amiko kande il promenis).
  3. Drinkinte nur kelka guteti de vino, il departis a la ferio
    (kande il esis drinkinta nur kelka guteti, il departis, o pos drinkir nur kelka guteti, il departis).
  4. Dicante ta vorti, il turnis su por forirar?
    (Kande il dicis ta vorti, il turnis su)
  5. La dineo finite, ni repozis dum kelka tempo
    (kande la dineo esis finita, ni repozis, o plu bone: pos finita dineo ni repozis).
  6. Decidinte vigilar, me kolektis sika ligno por acendar fairo
    (pos ke me esis decidinta vigilar, me kolektis o pos decidir vigilar, me kolektis).
  7. La homi esas plena de expekto di la kozi, eventonta sur la tero, se la kometo esas tante proxima a la tero
    (di la kozi, qui eventos sur la tero).
  8. Ora tabakuyo, apartenanta a la komto, esis furtata canokte
    (tabakuyo qua apartenas a la komto).
  9. Vidante la eniranta hotelmastro, la viro celis su dop kesto
    (kande la viro vidis ke la hotelmastro eniras, il celis su o la viro, vidanta enirar la hotelmastro, celis su).
  10. Lor la matro, kisinte elua bela infanto, e sen vekigar lu, ekiris la chambro
    (pos ke la matro esis kisinta elua bela infanto, el ekiris la chambro sen ke el vekigas lu o pos kisir elua bela infanto, e sen vekigar lu, la matro ekiris).
  11. Marchinte tante longe ed en tanta varmeso, ni tamen ne multe durstis
    (quankam ni esis marchinta tante longe ed en tanta varmeso, ni tamen ne multe durstis).

[Pag. 67]

A 1.  (Adjuntajo)  –  Alfabeto, pronunco

Kustume, la litero j havas pronunco ke ni audas en la franca linguo, vocizita sono di sh (quale j en jour), ma aceptebla esas la sono di  j = dsh, quale la angla  j   en jump.


A 5.  (Adjuntajo)  –  Artiklo

Ja, ni komprenas ke se vorto ne povas recevar la pluralfinalo i, la artiklo le uzesas, do le montras pluralo.
Exempli:
  1. Le Goethe e Schiller (t.e.: viri quale Goethe a Schiller) esas nuntempe vane serchata.
  2. Pro ke la avana roti esas plu mikra kam le dopa (t.e. la dopa roti), ta efekto produktesas.
  3. Qua konocas la sanigiva herbi, pro to ta ne konocas anke le nociva (t.e. la nociva herbi).

A 27.  (Adjuntajo)  –  Ofte bezonata vortokompozaji
  1. per for:  forduktar, foresar, forirar, forjetar, forportar.
  2. per inter: interferdeko, interjacar, interkonsultar, intermixar, internaciona, interpozar, interrimifar, interrompar, intersekar, intersequar, intershokar, interspaco, intertempo.
  3. per kontre: kontreagar, kontreesar, kontredicar, kontremarchar, kontreparolar, kontre­parto, kontreveneno, kontrevola.
  4. per kun: kunfederar, kunfrato, kunportar, kunsidar, kuntare, kunvenar, kunvivanto, kunvokar, kunvolvar.

C 18.  Reciproka verbi. Se du o plura aganti exekutas la sama ago qua tendencas de unu ad altru ed inverse, onu nomizas reciproka ta verbi. La reciprokeso expresesas:
  1. l'unu l'altru o l'un l'altra se esas nur du aganti, ma se esas plu kam du aganti on uzas l'uni l'altri. Ula prepoziciono pozesas inter la du vorti.
  2. Per la prepoziciono inter qua preske sempre juntesas a la verbo.
  3. Per la vorto reciproke.
Exemple:
  1. La du amiki ne fidas l'unu l'altru (l'un l'altra). Or ver amikeso supozas reciproka fideso (interfido).
    Pro to on dicas juste ke li ne esas ver amiki, ma nur du prudenta aferisti qui bone savas ke omni du maxim bone utilesas l'unu l'altru (l'un l'altra) se li ne interkombatas (kombatas l'un l'altra), ma semble intersustenas (sustenas l'un l'altra). Tamaniere interkonsento pri la alteso dil preci povas facile eventar inter la du.
  2. Tam ofte kam la kolegi interrenkontras (renkontras l'un l'altra, o renkontras reciproke), li komence parolas amikale l'un l'altra, ma preske certe li interdisputas fine.
  3. Se nia regiono rurani kunvenas por solenigar festo l'uni kun l'altri (inter su), li drinkegas multa alkoholaji. Li, drinkinte salutas l'uni l'altri, babilas e ridas l'uni kun l'altri, lor pri ca evento. Balde la opinioni stacas l'un kontre l'altra, irace ili regardas l'un l'altra, e la fino dil festo esas ofte reciproka bastonagado.

[Pag. 68]

E 35.  cis  –  montras ulo quo esas sur la latero sur qua on esas.

E 36.  trans  –  esas la kontrajo di  cis, do montras ulo quo esas sur la altra latero.

Por amba prepozicioni.
Exempli:
  1. Lokale (kun o sen movado):
    • Cis la fluvio esas planajo, trans la fluvio esas montetaro.
    • Nur streta ponteto guidas trans la rivero.
  2. Figurale:
    • Ca posiblajo jacas absolute trans nia posibleso.
E 37. for  –  montras ulo quo distas.
Exempli:
  1. Lokale:
    • Cirkum kin kilometri for la urbo ni haltis dum kelka minuti por restorar ni per poka pano, karno e vino.
    • Vidante tante subite avan su ilua lora akompanantino il deturnis quik ilua okuli for el; elca semblas ne videskir il, e preteriris.
  2. Figurale:
    • Tante for irga homala sokurso nia situeso esis extreme desperigiva.
E 38.  proxim  –  esas la kontrajo di for.
Exempli:
  1. Lokale:
    • La policeyo esas proxim la staciono.
  2. Tempale:
    • Proxim la dineala horo li advenis.
    • Proxim la fino dil koncerto ni esos avan la enireyo.

E 39.  po  –  montras la preco per qua on kompras, cambias od obtenas ulo.
Exempli:

E 40.  ye  –  esas prepoziciono di qua la senco esas nedetertminita. Ol signifikas nur la simpla relato di un objekto ad altra. Konseque on uzas ol por indikar la preciza loko o tempo (punto o momento) di evento.
On uzas ol anke kande nul altra prepoziciono esas postulate da la senco. Ma on devas restriktar tam multa kam posible ta lasta uzo.
Exempli:
  1. Lokale:
    • La tramveturo haltas rekte ye la judikeyo.
    • Haltar ye (en) omna videyi.
    • Prenar ye la talio.
    • Stacar ye (apud) la pedo di sarkofago.
    • Proximigar su ye (til) duacent pazi.
    • Havar mikra avanco ye la persequanti.
    • Sandali ye (cirkum) la pedi.
    • Ye disto de sis pazi.
    • Il renkontris li ye la portalo.
    • La shui esas ronda ye la extremajo.
    • Ye la opozita extremajo dil ponto.
    • Ye la unesma domo irar dextre.
    • Ye la limito di lando.

  2. Tempale:
    • Advenar ye la fixigita horo.
    • Ye omna pedal-turno il plufatigesis.
    • Pafi sucedis ye neegala intervali.
    • Ye ta vorti il staceskis.
    • Ye ta okaziono me vidis elu.
    • Komendar ye la unesma dio de sequanta monato.
    • Ye la vido di la bela printempala cielo.
    • Il ne aparis ye la supeo.
    • Ye jornesko.
    • Ye la fino dil koncerto.
    • Ye la unesma vorti.
    • Irar ye la lasta foyo.
    • Ye la sisesma kilometro.

[Pag. 69]

  1. Figurale
    • Ye l'unesma vido me konoceskis la neposibleso di la entraprezo.
    • Quo eventis ye vua spozino?
    • Ni esas ye vua dispono.
    • Mea tempo esas ye vua servo.
    • Ta aranjo esas ye vua detrimento.
    • Kondamnar ye quaradek dii de aresto.
    • Ye la nomo di nia rejo.
    • Ye tala respondo il devis departar.
    • Flexita ye korpo ed anmo.
    • Supereso ye la anciena formo.
    • Haltar ye (en) intervali.
    • Omna esis salvata ye la granda joyo di lu.
    • Dolorar ye (per) kapo.
    • Ye (per) la sama maniero (samamaniere).

Noto 22
Kelkafoye on povas konstruktar altre la frazo por evitar la uzo di ye. Quale rekta komplemento uzesas eventuale vice la personal objekto la kozal objekto ed inverse.
Exemple:
Noto 23
Kazi en qui la uzi di ye ne esas absolute necesa, en qui ul altra prepoziciono expresas sat precize la ideo.
Exempli:

F 13.  (Adjuntajo)  –   Kompozita konjunciono
  1. Per adverbi:
    jus kande, precize kande, omnafoye kande, quik kande, ma kande, tamen kande, nur se (se nur), quale se, e mem se, tam [bela] kam se, ecepte ke, kondicione se, konsidere (konsiderante) ke, quante ke, supoze (supozite) ke, tale ke, tante ke, time ke, tam [ofte] kam, ja pro ke, nur pro ke.
    Exempli:
    1. Jus kande me livis ke nia vicino, la merceristo, akre disputis pri politiko. Ka vu ne savas ke to eventas omnafoye kande il drinkas plu granda quanto de biero kam il povas suportar? Cetere nia kameradi provokas intence tala disputo quik kande li perceptas ke la merceristo esas poke ebria. Lor nia generale flegmoza vicino zeloze diskutas quale se il esus kandidato por la parlamento.
    2. Konsiderante (konsidere) ke tala doto plu multe valoras kam kelka mili de franki, il ne hezitos spozinigar el supozite (supoze) ke elua tutelanto permisas to; nam el esas nur duadekyara.
    3. Segun quante esos posibla, e grava eventi ne impedos me, me departos saturdie vespere ja pro ke me efektive esas gaya povar nun fine facar la voyajo, ja de longe dezirata.
[Pag. 70]

    1. Tam longe kam ita imperiestro regnas, revoluciono ne esos timebla precipue pro ke omna partii multe amas e honorizas ilu. Ma kande il fine esos mortinta, revoluciono esos evitebla nur kondicione ke ilua sucedanto facos sat grava koncesi a la diversa partii.
    2. Lastafoye on vidis sur la vitri dil paviliono sur la regoplaco glacioflori tam belega kam se eminenta artisto esus designinta li.
    3. Time ke il esos punisata la lernanto ne iris adheme. (La lernanto ne iris adheme pro ke il timis ke il esos punisata.)
    4. Casomere grelis multe ed ofte en granda peci tale ke preske la tota semajo perisigesis. E mem se kelko itere prosperis, ito perisis pro la longe duranta varmegeso e sikeso.

G 30.  -atra  –  montras simileso.

Radiko
  1. Substantivo:
    arboratra, azuratra, barbaratra, fablatra, fairatra, featra, feltatra, fuligatra, gasatra, gluatra, kaosatra, kartilagatra, kazeatra, kimeratra, kolosatra, konatra, konkatra, kotonatra, kropatra, laktatra, lanatra, lanugatra, marmoratra, marshatra, membranatra, metalatra, miraklatra, misteriatra, monstratra, nubatra, oleatra, paplatra, pastatra, pechatra, prismatra, problematra, prozatra, pulvatra, rondatra, rozatra, satinatra, satiratra, sferatra, silicatra, silkatra, simbolatra, simiatra, sistematra, skematra, skistatra, sklavatra, someratra, spiralatra, sponjatra, substancatra, torentatra, ulceratra, utopiatra, vitratra.
  2. Adjektivo:
    ajilatra, akratra, akutatra, basatra, bitratra, bluatra, bonatra, brunatra, cheratra, diafanatra, dikatra, dinatra, dolcatra, drolatra, facilatra, flavatra, fidelatra, fruatra, glatatra, grasatra, humidatra, kalvatra, larjatra, lautatra, liberatra, malatra, mezatra, molatra, netatra, novatra, oldatra, plenatra, redatra, rektatra, sikatra, solenatra, stretatra, tristatra, varmatra, verdatra, yunatra

G 31.  -ismo  –  montras skolo, sistemo, partio.

Por montrar adheranti di tal ideo, on uzas la sufixo  -isto, ecepte se la radiko ipsa havas ja ta senco (p.e. katolika).

Radiko
  1. Substantivo:
    alkoholismo, anarkismo, banditismo, barbarismo, bramanismo, deismo, dualismo, empirikismo, fetishismo, framasonismo, galvanismo, kalvinismo, kapitalismo, luterismo, mohamedismo, mesialismo, monarkismo, optimismo, papismo, patronismo, pragmatismo, protestantismo, prozelitismo, puritanismo, radikalismo, simbolismo, skolastikismo, spiritismo.
  2. Adjektivo:
    absolutismo, feminismo, humanismo, katolikismo, klerikismo, komunismo, kosmo­politismo, liberalismo, mistikismo, mutualismo, okultismo, partikularismo, patriotismo, probablismo, realismo, romantikismo, skeptikismo, stoikismo, utilismo.
  3. Verbo:
    determinismo, manjismo, vejetarismo.

G 32.  -uyo  –  montras kontenanto, kontenilo, buxo o simila kozo en qua, ul objekto kustumale esas o jacas.


[Pag. 70]

Radiko
  1. Substantivo:
    abeluyo, axuyo, bonbonuyo, fairuyo, flechuyo, floruyo, inkuyo, juveluyo, kartochuyo, kayeruyo, kremuyo, mustarduyo, ovuyo, paperuyo, saluyo, saucuyo, sigaruyo, sigaretuyo, sukruyo, tabakuyo, teuyo.
  2. Verbo:
    balnuyo, manjuyo, petrisuyo, pistuyo.

G 33.  -iero  –  montras:
  1. Objekto qua portas o tenas la kozo expresita per la radiko, do objekto en qua esas parte insertata o enpulsata.
    Radiko nur substantivo:
    kandeliero, plumiero, sigariero, sigaretiero.
  2. Arboro, arbusto o planto qua produktas la respektiva frukto.
    Radiko nur substantivo:
    frambiero, karubiero, kotoniero, nuxiero, persikiero, piriero, pomiero.

G 34.  mi-  –  havas la senco di duima, do ol montras anke la parenteso di unesma grado qua rezultas de duesma mariajo.

Radiko de omna vortospeci:
miblinda, micento, midekeduo, miebria, miedukita, miesvaninta, mifrato, mifratino, mihoro, miklozar, mimatura, mimortinta, miparolar, mipatro, mipatrino, misfero, mivoce.

G 35.  bo-  –  montras parenteso per mariajo.
Radiko nur substantivo:
bofilio, bofrato, bofratino, bogenitori, bopatro, bopatrino.

Exerco  11
  1. La maxim multi opinionas ke ni, abolisante la puniso per bastono (bastonpuniso) atingis plu alta grado di civilizeso (od: per abolisar la puniso, od: per aboliso dila puniso}. Ke to ya esas absolute avantajo en omna stati, ton onu ne povas simple asertar. Ma omnakaze esis granda kruelajo ke on ofte bastonagis la kriminozi til mimortigo.
  2. Apene la famoza pianistino, enirante la logio, esis vidinta la multa, ya cent lorneti, direktita ad elua vizajo, kande el quik retretis.
  3. Pos recevir tal expliki (od: recevinte tal expliki), la siori foriris, tote shamoza e respektoza, pos demandir pardono.
  4. Dum ke la plu olda gasti, siori e siorini, sideskis, babilante inter su pri omna posibla kozi, le plu yuna komencis dansar segun la gaya melodio di valso, ludita maestratre sur piano.
  5. Genuflexite la virino, surprizita per ta bonege pozita questioni, falis sur la sulo ye elua vizajo, e konfesis omno.
  6. Infanti di familio qui omni naskis de la sama genitori, esas inter su frati e fratini; ma kande la patro o la patrino mortis, e la posvivanto itere mariajis su, la nove naskinta e le ja ante naskinta nomesas reciproke migefrati kontre ke la patro o patrino esas mipatro o mipatrino por la infanti de altra spozo.
  7. La membri ya probis interkonsentar. Ma la divergi di la du partii esas tante granda ke interkonsento totale ne esis posibla. Do nul altro restas kam ke unu cedas al altru e livas la klubo; altre esas timenda ke li kombatas l'un l'altra interne la klubo quo esas tre impediva por omna partio.
  8. Nia cayarala somergasti quik kondutis totale tale quale se li esus heme. Certe to povas nur esar agreabla a ni kondicione ke li ne ecesas la justa grado di nia nejeneso.
  9. Me rakontis a vu omna detali, quin me savas pri ta eventi, e tacis nula. Forsan la forestisto povos raportar ankore plu multo pos rivenir de l'atako (pos lua riveno di l'atako, od: riveninte de ta atako).