[Pag. 8]
2ma Leciono
A 8. Questionala frazo
Omna questionala frazo, sive chefa frazo, sive dependanta frazo, introduktas
- per questionala pronomo, o
- per la questionala partiklo, kad (ka)
Exempli
- Ka vu voluntas vidar ka la servistino klozis la fenestri?
- Ka vu savas ka (ke) letri advenis? (Kelkafoye on povas substitucar ka per ke.)
A 9. Afirmivo e negivo
Korespondante a questiono la izolita afirmivo esas Yes!, la izolita negivo esas No! La negivo kunligita kun vorto en frao esas ne, e pozesas avan la negenda vorto.
Exempli
- Ka vu esas pronta komencar? Yes!
- Ka la vetero esas belas? No!
- Kad il vizitis la onklino? No, il ne vizitis, ma vizitos el.
- La amiko salutis la siorulo ma ne la siorino.
- Ka vu povas montrar a me la justa voyo? Me regretas, no; me ne rezidas hike.
A 10. Akuzativo (La rekta komplemento)
Generale l'akuzativo pozesas dop la subjekto di la frazo, e ne havas specala finalo. Ma on povas karakterizar ol per adjuntar la litero n por igar la frazo segun cirkonstanci plu klara.
Absolute oportas adjuntar la finalo n se l'akuzativo esas avan la subjekto di la frazo; ita kazon on nomizas inversigo. On pozas l'akuzativo avan la subjekto nur se ito esas absolute necesa o por efektigar aparta efekto.
Exempli
- Il kompris ta instrumento quan vu volis.
- Quan vu deziras, la hundo o la kavalo?
- Nur la hundon me bezonas, sioro.
- La blua koloron me selektis, ne la verda.
- Ho, quante bela panoraman ni havas hike!
A 11. Nombri
Kardinala
Ti esas:
- zero = 0
- un = 1
- du = 2
- tri = 3
- quar = 4
- kin = 5
- sis = 6
- sep = 7
- ok = 8
- non = 9
- dek = 10
|
- dek-e-un = 11
- dek-e-du = 12
- dek-e-tri = 13
- dek-e-quar = 14, edc.
- duadek = 20
- triadek = 30, edc.
- cent = 100
- duacent = 200, edc.
- mil = 1,000
- milion = 1,000,000
- miliard = 1,000,000,000
- bilion = milion milion (1,000,000,000,000)
|
Exempli
- Triacent duadek-e-quar = 324
- sep milion okacent sisadek-e-tri mil duacent-e-non = 7,863,209
Kun granda nombri quala la lasta exemplo, on povas enuncar la sucendanta cifri: sep-ok-sis-tri-du-zero-non.
Ordinala
Obtenesas soldante a la kardinala nombri la sufixo -esm- e la desinenci a, o, e segun besono.
Exempli
- Unesma (1ma) persono
- La centesmo (100mo)
- Il venis duesme
B 2. Reflektiva pronomo
Por la 1ma o 2ma persono, on uzas la sama pronomo (do: me, ni, vu, tu, vi) dum ke por la 3ma persono on havas specala formo, nome su. Ol recevas nultempe la finalo di l'akuzativo e pozesas generale dop la verbo, ma anke avan ita.
[Pag. 9]
Exempli
- Me exkuzos me pri la eroro.
- Vu mariajis vu a la damzelo N.
- El dedikas su ad edukar infanti.
- Il vidis su en la spegulo.
- Folo flatas zu ipsa.
- La soldati su defensis brave.
B 3. Questionala pronomo
Noto: La sama reguli, qui valoras por la questional pronomo, valoras anke por l'altra originala pronomi.
- quo uzesas se la questiono relatas ne ja determinata objekto o tota frazo, do la formo kun o ne dependas de ula individuo o kozo ed esas substantiva nociono.
- qua relatas irga objekto (individuo o kozo); on uzas la formo kun a quale substantiva od adjektiva nociono, do «qua» povas formacar la pluralo «qui» ed anke recevas la finalo «n», do formacas quan e quin, ma nur se la pronomo remplasas la substantivo.
Exempli
- Quon vu vidas? (on ne savas qua esas la videbla objekti, ka personi, animali o kozi.)
- Quan vu vidas? (on ja antee savas ka la videbla objekti esas personi, animali o kozi.)
- Quo (qua) efektigas la bruiso? (Quo montras ke la questionanto ne savas la kauzo dum ke qua montras ke on savas la kauzo, ma ne la specal individuo respektive kozo.)
- Quan vu salutis? (Certe on salutos nur determinita objekto, do qua e ne quo.)
- Quon la patro dicis? Il dicis ne permisor ito. (La respondo esas frazo, do quo.)
- Quo esas plu agreabla a vu, hike vartar en la varmego chambro, o departar ankore ante la fino? (La respondo esas tota frazo, do quo.)
- Qua esas plu konvenanta a vu, la verda o la blua tuko? (Qua, pro ke la questiono relatas determinita objekto, la koloro.)
- Qua vinon vu komendis? Champanio, sioro? Qua qualesin internaciona linguo devas posedar?
B 4. Relativa pronomo
Por ta valoras la sama formi e regulo quale por la questionala pronomi.
Exempli
- A yuna homi qui esas sana, e tamen mendikas, on ne donas almono.
- La libri quin vu kompris, ne esas justa.
- Me kredas ke la dicaji quin la profesoro hiere facis, esis miskomprenata quon me extreme regretas.
- La vetero esas kolda, e forta vento suflas quo ofte eventas en nia regiono.
C 3. Imperativo ed optativo
La finalo esas -ez por singularo e pluralo.
Kande on uzas l'imperativa formo kun pronomo o substantivo, generale l'imperativo divenas optativo. Ma l'imperativo ed optativo diferas plu per la eventual acentizo kam per la formo. Anke, la finalo -ez indikas la volativo; takaze la verbo expresas intenco o deziro o skopo vizata.
Exempli
- Marchez! La mastro volas ito.
- Do komencez, siorino! Me pregas vu.
- La viro parolez nun; silencez la virini!
- Ne klamez tante laute! La patro dormas.
- Helpez! Helpez! Me dronas.
- Kande oldulo parolas, la yuni askoltez!
- Me deziras ke vu venez a mea domo por vidar mea nov automobilo.
[Pag. 10]
C 4. Kondicionalo di la prezento
La finalo esas us; on uzas la kondicionalo se on intencas ideo qua ne esas fakto, ma nur eventuale posibla o nur supozo, dependanta de ula evento.
Exempli
- Se vu sendus telegramo, la matro certe terorus.
- La hundo mordus se lu povas atingar vu.
- Me ne dezirus a vu tala kontrulo.
C 5. Helpanta verbo
Quale helpanta verbo servas la verbo esar; ma ol esas anke originala verbo.
D. Adverbo
L'originala adverbi ne havas specala finalo. La derivita adverbi havas la finalo -e. On uzas l'adverbo en Ido plu ofte kam en mult altra nacionala lingui, nam on remplasas ofte ed oportune ula expresuro kun prepoziciono. Adverbo trovesas apud verbo, adjektivo od altra adverbo ma nultempe nemediate apud substantivo.
Exempli
- La puero lernas diligente (verbo).
- Homo, tote adulta, shamez plorar pro tala desfortuno (adjektivo)!
- Damzelo, irez maxim rapide posible (adverbo)!
D 1. Adverbo derivita de la adjektivo
Precipue on ofte bezonas sequanta adverbi:
absolute, bone, certe, cetere, deslaute, diverse, eventuale, extreme, facile, fixe, freque, infalible, interne, konfidence, laute, lore, nove, parole, partikulare, posible, precipue, probable, proxime, recente, reciproke, respektive, sat(e), sole, solidare, spontane, strikte, vane, vere, volunte.
E 4. pro – montras la motivo o kauzo di l'ago o stando.
precipue netransitiva e reflektiva verbi postulas tre ofte la prepoziciono «pro» (o kelkatempe «por» o «pri»).
Exempli
- Despitar pro (pri) nevalida pasporto.
- Petular pro (pri) fortuno. Refujar pro pavoro.
- Gratular oficisto pro (pri) promociono.
- Ardorar pro amo.
- Punisar pro furto.
- Dankar pro (por) afabla letro.
- Perisar pro tempesto.
- Preske mortar pro doloro.
- Gratitudo pro (por) honoro.
- Respekto pro vertuo.
- Agreabla pro l'oportuna tempo.
- Afabla pro la komerco.
E 5. pri – esas la prepoziciono qua relatas opiniono, judiko, koncerno e simila objekti (kelkatempe on anke povas uzar «pro» o «di»).
Exempli
- Joyar pri (pro) informo.
- pavorar pri (pro) malico.
- Diskursar pri temo.
- Responsar pri ilua agi.
- Decidar pri acepto.
- Konferar pri stando.
- Informar pri departo.
- Ridar pri (pro) deshabileso.
- Indignar pri (pro) hezito.
- Konsulto pri maladeso.
- Sorgar pri (pro) konduto.
- Indiferenta pri religio.
- Fiero pri (pro) lua edukeso.
|
- Sincera pri la povo.
- Instrukto pri (di) matematiko.
- Literaturo pri (di) alkoholismo.
- Superstico pri departar dum venerdio.
- Statistiko pri klubi.
- Renunco pri la yuro.
- Pretendo pri la kapitalo.
- Nociono pri plezuro.
- Raportanto pri (di) desfortuno.
- Sekreto pri (di) deveno.
- Timo pri posibla danjero.
- Profesoro pri (di) arto.
|
[Pag. 11]
E 6. sen – signifikas nehavo od absenteso; sen esas la kontreajo di kun.
Exempli
- Marchar sen hezito.
- Parolar sen kadenco.
- Enirar sen formalaji.
- Recevar sen testo.
- Esar sen infanti.
- Personi sen konoco pri lingui stranjera.
- Standar bone e sen akuta dolori.
- Mutoni sen pastoro.
F 3. Infinitivo
Provizore on memorez nur yena regulo: La nura infinitivo sen prepoziciono remplasas dependanta frazo kun la konjunciono ke; la chefa e dependanta frazo havas la sama subjekto e la dependanta frazo remplasas generale la rekta komplemento di la verbo en la chefa frazo.
Exempli
- La matro opinionas audar pazi. (Quon el opinionas? Ke el audas.)
- Il pensas montrir a vu la dokumento (ke il montris).
- El esperas vidor morge la kuzino (ke el vidos).
- Il dicas ke il precize memoras pendir ibe ilua mantelo (ke il pendis).
Ma maxim ofte l'infinitivo havas avane ta prepoziciono qua maxim klare montras la relato inter la korespondanta frazo e la infinitivo. La maxim frequa prepoziciono apud l'infinitov esas por ed expresas ula intenco o skopo; respektive la ideo expresita da infinitivo kun por esas kauzo o motivo o skopo di ula vorto di la korespondanta frazo.
Exempli
- La chefo donacis a la kontoristo duacent marki por abolisar la momentala ditreso di ita.
- La pekunio ne suficas (por) komprar la du kavali.
- La fotografisto livos morge nia vilajo por habitar ilua domo en la urbo.
- La buchisto prenis bastono por punisar la despia puero.
- La ponto esas sat solida por durar kinacent yari.
- La ekonomo serchas moyeno por koaktar la servisto konfesar la ago.
F 4. por ke
Same ke l'infinitivo anke la konjunciono ke juntesas kun diversa prepozicioni, e la sama reguli valoras hike kam por l'infinitivo kun prepoziciono. La maxim frequa junteso esas anke hike por ke. Ol expresas la sama ideo kam «por kun infinitivo» ed uzesas vice ita:
- se la subjekto di la chefa frazo e di la dependanta frazo esas diversa.
- se por ke facas la frazo plu klara e komprenebla.
Por ke postulas preske sempre la finalo -ez di la verbo.
Exempli
- La dramatisto donas a me la letro por donar ol a vu ke vu lektez ol.
- La ambasadisto injeniis ta pretexto por ke vu havez konvenanta respondo se la direktisto questionas vu pri ta eventi.
- Moyeno ne existas por eskapar la morto por ke on povez eterne vivar.
- Prestez ad il duacent kinadek floreni por ke il povez pagar la debo, e por impedar ke il facus eventuale dessaja agi!
- Ne hezitez por ne falior l'oportuna momento!
(Ma on dicas plu bone: Ne hezitez por ke vu ne faliez l'oportuna momento (por) konfiskar la instrumento!)
[Pag. 12]
F 5. se – introduktas dependanta frazo qua kontenas kondiciono, supozo, presupozo o similo.
Exemplo
- Se vu dicas la vera kauzo, on ne kredas ol;
se vu mentius, on akuzus vu pro ke vu dicis la neverajo.
G 4. des- – uzesas por transformar la nociono di la originala vorto ad olua kontreajo; la nova vorto esas kontrasto a la originala vorto, ne nur negita. On uzas ol preske nur en familiara vorti, e plue oportas konsiderar ke la nacionala lingui posedas ofte aparta vorto kun altra radiko vice nia simpla vortifuro.
Apta aparta vorti on trovas en rektanguloza kramponi [...]
Exempli
Radiko –
- Verbo: desaparar, desbendikar, desengajar, desfaldar, desfrostar, deshonorar, desinfektar, desjoyar, desklefagar, deskolektar [dispersar], deskompostar, deskonkordar, deskovrar, deskreskar [diminutar], deskrochar, deslaudar [blamar], deslevar [basigar, abasar, sinkar], desligar, desmuntar, desordinar, despendar, desplezar, desprosperar, desqualifikar, dessiglar, dessparar, dessalizar, dessolvar.
- Adjektivo: desbona [mala], deschasta, desdensa, desegoista [jeneroza], desfacila, desfiera, desgaya, desglata, desgranda [mikra], desgrosa [tenua], deshabila, deshonesta, deskara, desklara, deskontenta, deslarja [streta], deslauta, deslibera, deslonga [kurta], desmulta [poka], desnobla, desnova [anciena], despia, desprofunda, despura, desquieta, desrapida [lenta], desricha [povra], dessaja, dessimpla [komplex], dessobra, dessovaja, dessuperba, destranquila, desutila, desvarma [kolda], desvasta, desyuna [olda], desyusta.
- Substantivo (rare): desavantajo, desfortuno, deskurajo, desneto, desvigoro.
G 5. ne- – Da la prefixo ne- la nociono esas negata. On konsiderez ke ta vortifuro esas speco de nova nociono dum ke la negativo ne aparte avan vorto indikas nur ke la nociono simple negesas, ma pro to la radiko ne altrigesas relate signifiko e senco.
Dum ke la negivo ne nur esas unesma grado di negar, la prefixo ne- plufortigante la nego altrigas la senco di la radiko en speco de simpla kontreajo, e fine la prefixo des- ne nur esas plufortiganta nego, ma rekta radikala kontrasto, do nuligo di l'originala senco.
Exerco
- Il salutis ne afable ma tamen ne neafable dum ke il regardis me tre desafable.
- Ne bendikar l'infanti esas eventuale exkuzebla, mem morala. Nebendikar (to esas dezirar poke mala prospero e suceso) esas nemorala ma tamen eventuale exkuzebla dum ke desbendikar sua propra infanti esas absolute neexkuzebla e nepardonebla. To esas simple desmorala.
[Pag. 13]
Exempli
Radiko –
- Adjektivo: necerta, nefixa, nekomoda, nekompleta, nemorala, neordinara, neperfekta, nepara, neposibla, nepotenta, nerekta, neutila, nevalida, nemediata.
- Verbo (rare): neaudar, netrovar, nevidar.
- Substantivo (rare): nemediato, nedependo, negratitudo, nesavo.
G 6. -isto – formacas nociono (nur persono) qua expresas:
- Ke ta persono havas a la radiko relato di profesiono o mestiero.
Exempli
Radiko –
-
Substantivo: aferisto, aktisto, arkivisto, artisto, bankisto,
barbisto, botisto, butikisto, dentisto, doganisto, farmisto, felisto,
flutisto, forestisto, gardenisto, gondolisto, horlojisto, jurnalisto,
juvelisto, kontoristo, mashinisto, taxiisto.
- Verbo: bakisto, bindisto, brokantisto, buchisto, chasisto,
dresisto, duktisto, editisto, entraprezisto, exekutisto, fabrikisto,
falchisto, forjisto, fotografisto, grabisto, jonglisto, judikisto, kantisto,
kolektisto, konsilisto, kontrolisto.
- Ke ta persono okupas su reguloze o kustumale pri la ideo, expresita
en la radiko, ma lu ne havas specale to quale profesiono o mestiero salariizita.
Ta inkluzas persono qua esas partisano di ula sistemo o doktrino.
Exempli
Radiko –
-
Substantivo: anarkiisto, biografisto, botanikisto, ciencisto,
deisto, dramatisto, ekonomisto, evangeliisto, farmaciistio, fetishisto,
financisto, grenadisto, humoristo, idolisto, ironiistio, kapitalisto,
kavalisto, metodisto.
- Verbo: amisto, auguristo, difamisto, divenisto,
fantaziisto, furtisto, gimnastikisto, guatisto, kalumnisto.
- Adjektivo: feministo, humanisto, klerikisto, komunisto,
realisto, solisto.
Exerco 2
- Pro la granda valoro quan la trezori havas, la bankisto extreme vigilas pri li por eventuale ne devar kompensar lia valoro. Cetere il asekuris li pri furto.
- La judikisto gratulas la policisto pro la kurajo e precipue pro la ruzo quan il uzis por arestar la malfamoza anarkiisto.
- Livez sen hezito la salono por ke vi ne koaktez me partikulare explikar ta desagreabla procedo!
- Ka vu hungras? No sioro! Me esas sen hungro; me bezonas ripozar pro intensa laboro.
- Se la nova chambristo ne akomodus su a la prezenta cirkomstanci, la chefo certe desengajus il.
- La akushistino ne povis retenar su parolar itere pri la desfortuno quon me extreme regretas aparte pro eventuale neagreabla konsequo por vu.
- Kar amiko, konsolez vu! Me montros me sat forta e prudenta por impedar eventuala akuzo quan me cetere ne timas. Vu kredas ke ta posibla evento ne nocos vu! No, probable ne!
- La eventuala procesuro infalible demonstrus ke me esas sen kulpo pri la trista acidento, respektive fato. Vere, me ne expozis me frivole a la grava danjero ke me riskas la vivo di la yuna matro pro la operaco.