[Pag. 14]

3ma Leciono

A 12.  Puntizo
La puntizala signi esas:
  1. punto (.)
  2. komo (,)
  3. puntokomo (;)
  4. questionala signo (?)
  5. klamala signo (!)
  6. duopla punto (:)
  7. juntostreko o streketo (-)
  8. streko (–)
  9. parentezi ( )
  10. kramponi [ ]
  11. embracili { }
Generale on uzas la puntizala signo same quale en la nacionala lingui. Preciza detaloza reguli ne povas ofresar kun nur mikra expliko. Tamen, ni povas donar certena konsilo pri la uzado di la komo:
  1. Komo separas samvaloranta vorti, rekte stacanta l'un apud l'altro.
    Exemplo:  Elefanto, leono, tigro e pantero esas animali di la varmega zono.
  2. Komo separas samvaloranta frazi anke se ed uzesas por adjuntar l'un frazo a l'altra.
    Exemplo:  Ucelo flugas, fisho natas, e heliko reptas.
    (Tamen, quankam komo separas diversa kozi, ol ne esas esenca avan la ed di la lasta kozo.)
  3. Komo separas dependanta frazo de la chefa frazo se ne ja ula vorto montras la komenco o fino di la dependanta frazo.
    Exempli:
    • Ni deziras a vu ke vu esez fortunoza en vua voyajo, e ke vu balde revenez sana.
    • La servisto ne savas ka la gasto ja advenis.
  4. Plu granda adpozajo stacas inter du komi.
    Exemplo:  La pala e sengrasa, yuna puerino, jacante sur lito e klozinte la okuli, semblas mortinta.

A 13.  Frazokonstrukto e frazordino
La sequanta chefa principi valoras por amba:

  1. On konstruktez e rangizez tale la frazi ke unalatere la ideo, expresita en e de la frazi, povas komprenesar maxim facile, klare e rapide posible, e ke altralatere la parolado esas fluanta e belsona, e pluse ke la diversa idei adjuntas logikale, l'un ad altro!
  2. Rekomendesas generale uzar yena frazokonstrukto respektive vortordino:
    subjekto, verbo, personal objekto, kozal objekto.  Tamen, notez:
    1. La verbo esas kelkatempe kompozita kun helpoverbo (ofte esar).
    2. Adverbi o reflektiva pronomi qui apartenas a la verbo, pozesas rekte avan o dop la verbo.
    3. Prepozicionala expresuri esas ofte ye la komenco o fino di la frazo, o rekte apud la verbo se ta expresuri substitucas adverbo.
  3. On pozas certena vorti quin on volas aparte acentizar, tre ofte ye la komenco di la frazo – videz A 10 Akuzativo e la gramatikala reguli.
  4. On evitez segun posibleso tro longa periodi!
  5. Nacionala kustumi povas konsideresar nur kun la restrikto ke li ne ofensas la logiko.

[Pag. 15]

Exempli

A 14.  Augmento
Exempli
Entote on uzas l'augmento nur takaze ke augmento o komparativo fakte prizentesas. Or kelkafoye on povas opinionar ke la objekto mankus quan la augmento relatas. Ma ta objekto esas eventuale expresata ne aparte, respektive tote supresata, p.e. «Uzez la maxim granda prudenteso kande il intencus inquestar vu pri ta afero!» (La objekto quan la superlativo relatas, esas supresata; la tota frazo esus «Uzez la maxim granda prudenteso quan vu povas uzar». Ultre «Ilua frato esas ja plu olda viro.» (On kompletigez: kam on eventuale opinionas.)
Cetere on konsiderez ke multa nocioni, specale adjektivi o verbi, esas neutrala relate interna quanteso ed intenseso kande li esas sole staranta, respektive kande li esas regardata quale nedependanta, primitiva nociono; tala nociono divenas plu vivanta nur en frazo, e nur la frazo kompletigas e fixigas la quanteso ed intenseso. Pro to ne esas paradoxa se on dicas ke la augmento povas esar ulagrade diminuto di la primitiva senco en la positivo.

Exempli

Olda:  Quo esas olda? Kad objekto esas olda kande ol evas de dek, sisadek, cent yari? La nociono olda dependas absolute de la okjekto a qua on atribuas ita qualeso. Hundo esas certe olda kande lu evas dek yari, dum ke homo di ta evo esas ankore tre yuna.

[Pag. 16]


Varma:  Ka la temperaturo esas kande ol havas sis o dek-e-sis gradi de varmeso? La nociono varma dependas de diversa cirkonstanci: sive la sezono esas printempo, somero, autuno o vintro, sive ni esas en Suedia, Germania od Italia. Pro to on povas dicar: La temperaturo esas plu varma hodie (e tamen ol havas nur 3 gradi de varmeso, ya eventuale 3 gradi de koldeso. Kompreneble on povas expresar supera ideo anke per frazo: La temperaturo esas min kolda hodie.)

B 5.  Demonstrativo
Generale on bezonas nur ita (ito, iti), ofte kurtigita a ta, to, ti. Li povas relatar tam proxima kam plu fora objekto, e korespondas a la relativa pronomo. Ma kande oportas ke on acentez specale e plu strikte nociono per la demonstrativo, o kande du objekti komparesas, on montras la plu proxima (kompletigez: kam l'altra) per la duesma formo di la demonstrativo, nome per ica, (ico, ici) od ca, co, ci (t.e. ica = ita hike).
Exempli
La formo ito korespondas a quo, ne qua, pro la sama motivo. Cetere se on expresas l'ideo di la relativa frazo per questiono, on questionas: «Quon (ne quan) la homi deziras?»
[Kustume on uzas ta o ca ecepte se la demonstrativo sequas konsonanto.]

 

B 6.  Posedala pronomo
1ma persono di la singularo:
2ma persono di la singularo:
3ma persono di la singularo:
o maskula
femina:
neutra: 		   mea
   vua, tua
   lua
   ilua
   elua
   olua 		di la pluralo:   nia
di la pluralo:   via
di la pluralo:   lia   (por omna genri)
di la pluralo:   ilia
di la pluralo:   elia
di la pluralo:   olia

La reflektiva posedala pronomo esas  sua  por singularo e pluralo di omna tri genri. Komprenende ol referas nur la 3ma persono.
On nur –
  1. povas uzar sua kande la posedala pronomo relatas la subjekto di la sama frazo.
  2. devas uzar sua respektive oportas uzar sua vice lua o lia se miskompreno povas divenar kande on uzas nur la ordinara posedivo di la 3ma persono.
Kande omna supera pronomi uzesas quale substantivo (to esas: sola, sen substantivo), on ne bezonas preiranta artiklo definita, quale on ofte trovas che Franca.

[Pag. 17]

Exempli

C 6.  Reflektiva verbi
Ta verbi di qua l'ago relatas la propra subjekto, nomizesas reflektiva verbi. Le plu frequa esas:
  • Abandonar su a pasiono
  • adosar su a muro
  • akomodar su a la cirkonstanci
  • arogar a su ganar la pario
  • babilar inter su pri la fatalo
  • batar su la pektoro
  • dedikar su a studiado
  • defensar su kontre enemiki
  • distingar su de l'altri
  • envolvar su en elua mantelo
  • exkuzar su pri mala ago
  • expozar su a danjero
  • gardar su revokar
  • flatar su ipsa
  • gratular su pro suceso
  • insinuar su che sioro
  • inklinar su devote
  • judikar su bela
  • konfidar su a guidisto
  • konsakrar su ad entraprezo
  • konsolar su per la fakto
  • kushar su por domar
  • lasar su tushar
  • laudar su pro audaceso
  • lavar su per sponjo
  • levar su de lito
  • liberigar su de adverso
  • montrar su mala
  • nocar su ipsa
  • nomizar su equilibristo
  • nutrar su per rizo
  • obligar su facar ulo
  • organizar su por propagar
  • permisar a su questiono
  • precipitar su de la rokajo
  • preparar su lernar
  • prizentar su a la direktisto
  • prontigar su departar
  • proximigar su ad urbo
  • provisar su ye nutraji
  • restorar su per vino
  • retenar su diskutar
  • sentar su kulpoza
  • separar su de klubo
  • sidigar su a stulo
  • venjar su pro insulto
  • vestizar su sorgeme
  • vidar su en spegulo

D 2.  Adverbo derivita de substantivo
Tala adverbi montras ne nur la manieri di agar, ma anke altra relati. Vice l'adverbo povas formacesar prepozicionala expresuro; do ta adverbo, per un vorto, korespondas a prepoziciono + substantivo. Ta qualeson ni nomizas remplasajo di la prepoziciono.

Exempli

E 7.  ante  – relatas nur tempo od evento qua preiras altro.

Exempli

E 8.  pos  – relatas nur tempo od evento qua posiras altro.

Exempli

[Pag. 18]
 

E 9.  ad (o a avan konsonanto)  – montras nur direkto (por).

Exempli
  1. Lokale:
    • departar a Francia
    • sendar a norto
    • acensar a monto
    • kavalkar a chaso
    • voyo a la teatro
    • letri a stranjera lando
    • ligar ad arboro
    • irar a lago
  2. Figurale:
    • duktar a la skopo
    • konvertar a la kristana kredo
    • granda joyo a (por) me
    • esar indulgema ad (por, kontre) servisto
    • agrabla a (por) onklino
    • pretendar a su la tota amaso
    • puniso a (por) infamemo
    • pensar a tristeso
    • afeciono a (por) lua mastro
    • edukilo a (por, di) mento ed anmo

E 10.  en  – quo esas interne di ulo.
Exempli
  1. Lokale:
    • docar en (ye) universitato
    • raportar en (per) la sequonta numero
    • adresi en jurnalo
    • cirkular en (tra) l'urbo
    • lojar en la vicinajo
    • pluv-arko en estala firmamento
    • en (sur) la ruro
    • advenar en (che) hotelo
    • celar en la domo
    • vehar en (per, sur) veturo
    • prenar en (per) manuo
    • sonar en l'oreli
  2. Tempale:
    • parolar en (dum) la debato
    • en (dum) voyaji en la exterlando
    • expektar en (ye, pos) du semani
    • en (dum) la krepuskala lumo
    • la progreso en (dum) la lasta yaro
    • en la fino di la yarcento
    • jermifar en (dum) la monato aprilo
    • furtar en (dum) la nokto (o furtar nokte)
    • en (pos) momento (o momente)
  3. Figurale:
    • perfektigar su en (relate, pri) linguo
    • en (kun, sub) plena prospero
    • pensar en linguo patrala
    • en (sub) la plena lumo di la publikeso
    • la konvinkeso en (di) me
    • redaktita en angla linguo
    • joyar en su kordio
    • habitar en (sub, kun) paco
    • privata kontrato en (kun, sub) valida formo
    • helpar ulu en (pri) ditreso
    • kaptar en (per) sua propra paroli
    • egalesar en (relate, pri, per) tota detali
    • kanto en (de, ek) versi
    • en quanta grado (quantagrade)
    • en (sub) ita cirkonstanci
    • esar en situeso
    • kredar en (ad) ita doktrino

F 6.  od (od o avan konsonanto)  –  juntas vorti o frazi quale ed. Dum ke ed juntas objekti qui apartenas l'un ad altro, od adjuntas objekti inter qui on povas selektar. (Videz anke F2 ed.)

Exempli

F 7.  quankam (parenta: malgre ke)  –  introduktas dependanta frazo qua montras kauzo, argumento o motivo en negativo sencom, do ne valoranta o suficanta por ula vorto en la chefa frazo. (Komparez E 2. malgre.)


[Pag. 19]
 

F 8.  tamen (parenta: malgre)  –  havas la sama senco e signifiko kam quankam ma tamen ne povas introduktar dependanta frazo. La konjunciono tamen ofte uzesas en la chefa frazo quale korespondivo di quankam por plu forte acentizar la expresita ideo.

Exempli

F 9.  ma  – montras speco de kontrajo o kontrasto ad ula ideo, ed esas poke parenta a tamen. La konjunciono ma (sen altra konjunciono) ne povas introduktar dependanta frazo.

Exempli

G 7.  sen-  – Prefixo qua indikas ke ula objekto o qualeso subisas manko o privaco. On povas prepozar sen- nur avan substantivala radiko. Se sen- esas avan verbala radiko, la mediato esas la substantivo derivata de la verbo.
Dum ke ka prefixi ne- e des- altrigas ulgrade ed ulrelate la senco di la radiko en speco de kontrajo o kontrasto, la prefixo sen- altrigas la senco sempre nur en la sola relato ke la objekto mankas quan la radiko expresas.

Exempli
Radiko
  1. Substantivo:  senalkohola, senbarba, sendefekta, sengenra, senhara, senhonora, senkuraja, senmakula, sennuba, senpartia, senreligia, sensenca, sentare, senyura.
  2. Verbo (mediato: substantivo):  sencesa, sendomaja, senfantazia, senintenca, senkritika, senkulpa, senpova, senpaga, senpena, senrepoza, sensuspekte, sentima, senvalora, senviva, sensorga.

G 8.  -iva  – expresas ke on povas facar, o ke on esas kapabla facar to quon la radiko expresas. Ta radiko nur esas verbala.

  1. transitiva:  absorbiva, afliktiva, atraktiva, deduktiva, defensiva, delektiva, distributiva, exekutiva, exhaustiva, exoresiva, imaginativa, impresiva, impediva, incendiva, infektiva, influiva, instruktiva, insultiva, izoliva, jeniva, kolektiva, konsoliva, konstriktiva, konvinkiva, lokiva, moviva, negiva, nociva, nutriva, orniva, perceptiva, persuadiva, perturbiva, produktiva, reflektiva, relativa, repulsiva, seduciva, sentiva, subversiva, sufokiva, sugestiva.
  2. Netransitiva:  efektiva, exploziva, fermentiva, mortiva, peniva, perisiva, regresiva.

[Pag. 20]


G 9.  -igar  – (Omna verbi formacita per -igar esas o divenas transitiva.)
  1. Efektigar ke ulo esas to quon la radiko expresas.
    Exempli
      Radiko
    1. Adjektivo:  altrigar, beligar, blankigar, blindigar, certigar, densigar, ebriigar, egaligar, espruvigar, faciligar, familiarigar, fanatigar, fekundigar, fixigar, fortigar, glatigar, humidigar, inversigar, justigar, klarigar, kompletigar, konfuzigar, korektigar, legitimigar, liberigar, necesigar, nudigar, nuligar, perfektigar, precizigar, prontigar, publikigar, quitigar, realigar, sakrigar, sanigar, similigar, simpligar, utiligar, vakuigar, vanigar. Anke: desdensigar, desfaciligar, deslarjigar, desmoligar, destranquiligar, desvarmigar, desvastigar, desyunigar.
    2. Substantivo:  amasigar, arkigar, centrigar, cindrigar, dupigar, formuligar, gastigar, grupigar, magnetigar, monopoligar, nuancigar, pakigar, partigar, pecigar, sklavigar, spozigar, spozinigar (la sioro spozinigas), substantivigar, sufixigar, sumigar. Anke: senmemorigar, senkernigar, senkorticigar, senmobligar, senpiligar, senplumigar, sensheligar.
    3. Netransitiva verbi (ta verbi divenas transitivo per -igar):  angorigar, aparigar, chagrenigar, demisigar, desperigar, despitigar, dolorigar, dronigar, durigar, entuzmiasmigar, erorigar, faligar, faliigar, fermentigar, haltigar, hastigar, hipnotigar, iracigar, kurajigar, lumigar, mortigar, narkotigar, nauzeigar, pacigar, penigar, shamigar, starigar, vekigar, velkigar.
  2. Se verbo esas radiko, -igar povas remplasar eventuale la nociono lasar en la senco di efektigar. To eventas en omna ta verbi qui havas ja originala transitiva senco. Takaze -igar relatas sempre altra objekto quan on incitas efektigar l'ideo expresita en la radiko.
    Exempli
    La mastro queras bileto. Ma se il ne ipse volas querar la bileto, il querigas ol, t.e. il igas servisto querar la bileto.  Simile esas: decidigar, demisigar, facigar, fugigar, instruktigar, jetigar, kustumigar, lernigar, lojigar, memorigar, pasigar, pasturigar, pendigar, portigar, preparigar, prizentigar, promenigar, querigar, repozigar, sonigar, venigar, vokigar.
    Ma on ne povas mixar du nocioni:  -igar e lasar samtempe en un -igar.
    Exemplo
    • La gasto lojas en ula hotelo;  nam me igis ke il lojas en la hotelo.
    Ma la senco esas altra kande on dicas:
    • Me lasis la servisto lojigar la gasto en la hotelo.
    (La nocioni lasar ed igar esas du separata agi qui ne povas mixesar en un igar.

[Pag. 21]
 

Exerco 3
  1. La onklino vekigis la nevo ante ok hori; ma ca ne levis su, quankam il bone savas ke per ito il iracigos elu.
  2. Ta voyo a la frontiero esas plu kurta e min penigiva kam ica.
  3. Tamen la maxim multa homi sequas la dextra voyo, pro ke ol montras multe plu interesiva peizajo kam la sinistra.
  4. Vu povas vidar vu plu bone en la spegulo, se vu plu multe proximigas vu ad ol.
  5. Nesanigiva kustumi, exemple fumar sigari o konsumar brandio, influas nocive la nervi, ed esas ofte la kauzo di plu frua morto.
  6. Vua infanti vizitis nia ante du monati e nia venos tri o quar semani en lua vakanco por vizitis vua.
  7. Ka vu intencas en ica somero restar en nia urbo, o ka vu preferas voyajar a la maro? Quon vi plu volunte facas? Certe me multe plu volunte restas kun mea spozino en nia urbo kam irar sen el a voyajo.
  8. Pos multa exkuzi la voyajanto klozis la pordo di la chambro, en qua yuna siorino momente lavis su. Ma la spozo di ta siorino ne esis kontenta pri to; sen hezito il querigis policisto por notar la nomo di la voyajanto.
  9. La sentima viro liberigis la senkulpa siorino de la manui di ta senshama kanalio.
  10. Mea gefrati e lia nutristo akompanos vua blinda fratino en l'instituto por blindi, od a nia pastoro
  11. Sufokiva tuso atakis la nesano, quo plu multe exhaustis lua resistiveso kam lua gardisto kredis.
  12. Seduciva okaziono esas ofte la periso di sensorga, vertuoza homo. Ni povas konstatar multa kazi, en qui homi expozis su a tala danjero, ed anke perisis en ol. La maxim bona impediva moyeno por to esas sencesa, atraktiva laboro, peniganta la korpo e mento.
  13. Me patrono deziras blua o griza laci; ti quin vu donis a me plu frue ne plezas ad il, quankam li kustas tri centimi plue kam ica laci.
  14. La leono precipitis su a mea kavalo; ma en ita momento me audis pafo, e la bestio rulis en lua sango.
  15. Se vu donacas a ni vua krayono, ni donos ica duadek plumi a vi quankam ici plu multe valoras kam ita.