[Pag. 22]

4ma Leciono

A 1.  (Adjuntado)
La primitiva litero w konservesis nur en poka vorti: wato, westo, wiskio, wisto. Ol havas pronunco quale Angla w e similesas u. La litero w esas tre rara en altra lingui, en en Germana pronuncesas v.
Altre, ni trovas la sono di w, ma ne la aktuala litero
  1. pos g en anguilo, guardo, guatar, guidar, sanguina;
  2. pos q en quar [kwar], questiono, quankam, quanto;
  3. kande u trovesas avan a, e, o od i en plurisilaba vorti.

La u ne recevas acentizo. Do, tenua [TENwa], manue [MANwe], linguo [LINGwo], revuo [REVwo], portui [PORTwi].


A 15.  General adjektivi
Exempli:
altra, cetera, ipsa, irga, kelka, multa, poka, nula, omna, plura, quala, quanta, sama, singla, tala, anta, ula.
L'adverbo relatanta altra o sama esas kam.
Exempli
  1. Ta general adjektivi formacas analoge la pronomo (komparez B 3, Noto 1), la formi kun o od i kande li esas substantivigata. Do la formo kun o relatas nur ne ja determinata objekto o tota frazo, nultempe determinata kozo od individuo.
  2. Tala e quala, e same tanta e quanta esas korespondata vorti
Exempli

A 16.  Literelimino
Pro la belsoneso on povas eliminar
  1. la d en ad, ed, od, kad precipue avan konsonanti;
  2. la i en ita, iti, ica, ici precipue dop vokali;
  3. la finalo a en l'artiklo e generale en omna adjektivi, prefere en la general adjektivi ed en l'adjektivi kun sufixi ed avan vokali
  4. la finalo u en ilu, elu, olu, onu, generale.
Ma on ne eliminez la literi se povus divenar miskompreno de to!
Exemplo
Quante la ago di mea vicineso plezas a vu? (On ne devas dicar l'ago pro konfundeso kun lago.)

A 17.  Nerekta frazo (raportata parolado)
Sub nerekta frazo, on komprenas yeno: ula enunco o parolo quan ulu facis, komunikesas da altru en dependanta frazo, ne en chefa frazo. On uzas en nerekta frazo la sama tempo e modo quan la parolinto uzis dicante ol.


[Pag. 23]

Exempli

A 18.  Derivo di la substantivo
De adjektivo:  De ti, divenas segun cirkonstanci personala o kozala nocioni. La sama substantivigita adjektivo povas signifikar eventuale individuo o nur nepersona, senviva objekto. Nur la frazo montras qua nocionon on intencas. Cetere on havas kelk altra posibleso por dicernar la persono de la kozo ed inverse. Ma la maxim multi havas ja definita senco, t.e. la sequanta:
  1. Personala substantivi:  absento, adulto, adverso, avaro, bono, celibo, ciniko, civito, demokrato, ebrio, egoisto, eklektiko, emerito, erotiko, fanatiko, fatuo, felico, fianco, folo, forto, galanto, gurmando, hipokrito, indigeno, insolento, interno, intimo, invalido, jaluzo, kanibalo, karo, katoliko, klasiko, klaudikanto, kleriko, koketo, komiko, kompetento, kosmopolitano, kriplo, lunatiko, mediato, miopo, mistiko, muto, naivo, nesano, nelibero, nericho, nesajo, neyuno, nigro, nobelo, nomado, novo, orfano, ortodoxo, parento, patrioto, pesimisto, pio, potento, privato, profano, rebelo, romantiko, sajo, sanguino, santo, sensualo, skeptiko, skolastiko, somnambulo, sovajo, stoiko, strabo, stranjero, subalterno, surdo, suvereno, vandalo, vicino, vidvo, virgo, virtuozo, yuno, yusto.
  2. Kozala substantivi:  bluo, dezerto, fosilo, infinito, integro, komplexo, konsonanto, kontinuo, korelato, kurbo, liriko, mediato, orto, perspektivo, prezento, quadrato, rapido, rekto, rondo, sengraso, singularo, sinonimo, skarlato, solo, superfluo, transverso, uniformo, vakuo, varmo.
  3. Animala substantivi:  efemeri, femino, maskulo.

B 7.  La nedefinita pronomo di la triesma persono en la singularo esas on (on = homo o homi qui pro irga motivo ne nomesas plu precize).
Exempli

B 1.  ed  A 4.  (Adjuntajo)
Por povar dicernar eventuale la genro, on povas uzar vice la sengenra pronomo di la triesma persono en pluralo li, la formi On povas uzar ta formi vice la simpla formo li se la frazo bezonas pluklarigeso per to, ed oportas uzar li se povus divenar miskompreno kande on nur uzas l'ordinara formi.
 

[Pag. 24]

Exempli

A 4.  e  B 6.  (Adjuntajo)
Tote same on povas indikar la genro di la objekto quan lua o lia relatas, do formacar segun bezono: ilua, elua, olua, ilia, elia, olia.
Exempli

C 7.  Simpla tempi di la pasivo
Ti formacesas per la participio di la pasivo en prezento e la korespondanta formo (tempo) di helpanta verbo.
Prezento:
Imperfekto:
Futuro:
Kondicionalo:
Imperativo ed Optativo:
Infinitivo di prezento:
Infinitivo di preterito:
Infinitivo di futuro: 		me esas laudata
vu esis laudata
il esos laudata
el esus laudata
esez laudata
esar laudata
esir laudata
esor laudata

D 3.  Originala adverbi
Ti ne havas specala finalo.
Adverbi kun diversa senco (anke plurasenca): anke, ankore, apene, cirkum, extra, forsan, mem, nur, preske, seque.
 
D 4.  Tempala adverbi
  1. Originala: ankore, apene, balde, hiere, ja, jus, kande, lor, morge, nun, ofte, olim, quik, retro, sempre, seque, subite.
  2. Derivita (videz D 1. de adjektivo): frue, future, prezente, tarde;
    (videz D 2. de substantivo): matene, jorne, vespere, nokte, semane, monate, yare, momente, komence, fine, printempe, somere, autune, vintre, sundie, mardie edc.
D 5.  Lokala adverbi
  1. Originala: hike, ibe, infre, retro, supre, ube.
  2. Derivita (videz D 2.): este, norde, sude, weste, dome, heme, rare, urbe, fine, komence.

[Pag. 25]


E 11.  di  – havas yena senco: apartenar ad, propajo di.

Exempli

–  Komenco di januaro
–  formo di linguo
–  stradi di (en, tra) urbo
–  profito di (por, a) richi
–  habitanti di (en) vilajo
–  homi di (de) simila sociala situeso
–  universitato di (en) nia urbo
–  dialekto di Suabani
–  chefurbo di Bavaria
–  membri di societo
–  profesoro di (pri) medicino
–  paragrafo di (de, ek) lego
–  la mezo di katedralo
–  l'existo di ta animali
–  rejo di (en) Persia
–  kanti di (en) paco
–  saporo di (de) la kastani
–  fonto di la deskonkordo
–  la semblo di bona puero
–  standardo di klubo
–  hemo di (por) amiko
–  revuo di (da) sioro M.
Noto 3
  1. Per la verbo esar on povas formacar frazi quale:
    • Ta kastelo esas di mea avo, od
    • ol esas proprajo di mea avo, od
    • ol apartenas a mea avo.
  2. Vice la genitivo di la personala pronomi on uzas plu bone la posedala pronomi, p.e.
    • La domo di me (mea domo) stacas dextre.
    • L'onklino di el (lua o elua onklino), mortis hiere.
    • Vu trovos la vesti di ni (nia vesti) en l'armoro.

E 12.  da  – montras individuo od objekto (kozo, kauzo edc. qua igas, facas od efektigas ulo. Pro to, on prefere trovas da en frazi kun pasiva senco.
Exempli
Noto 5. Se dependanta frazo kun la partiklo ke substitucas da infinitivo, la originala subjekto di ta frazo aceptas la prepoziciono da. La frazo recevas quaze pasiva senco kun verbo en l'aktivo, por exemplo:

G 9.  (Adjuntajo) – igar:
Pro la sama kauzo, verbo kompozita per la sufixo igar, havas la objekto quan la sufixo-verbo igar relatas, apud su kun la prepoziciono da. Nam omna verbo kun la sufixo igar substitucas dependata frazo.
Exempli
  1. Beligar gardeno = igar ke gardeno esas (o divenas) bela.
  2. Korektigar manuskripto = igar ke manuskripto esas korekta.
  3. Amasigar oro = igar ke oro esas amaso.
  4. Spozigar sioro = igar ke sioro esas spozo.
  5. Desesperigar instruktiso = igar ke il desesperas.
  6. Dormigar infanto = igar ke lu dormas.

[Pag. 26]

Se l'originala verbo esas ja transitiva, e ne nur ita ma anke la sufixo-verbo igar havas rekta komplemento (akuzativo), la rekta komplemento di la dependanta frazo restas anke l'akuzativ-objekto di la chefa frazo (kun la kompozita verbo per igar) dum ke igar recevas olua rekta komplemento per la prepoziciono da.
Exempli
  1. L'advokato savigis da la kliento la tempo = il igis ke la kliento savas la tempo.
  2. Kelka laboristi suspektigis da la chefo la kasisto = li igis ke la chefo suspektas la kasisto.
Kelkafoye objekto mankas quan igar relatas. Se on nun partigas, l'un frazo en du, on devas kompletigar la dependanta frazo per on quale subjekto.
Exempli
  1. La oficisti pasis la barilo (do il ipsa pasis tra la barilo).
  2. La oficisto pasigis la barilo = il igis ke irgu (on) pasis la barilo (do, ne il, ma altra homo pasis la barilo).
  3. La oficisto pasigis da la voyajanto la barilo = il igis ke la voyajanto pasis la barilo.
  4. Il punisigis la furtinto = il igis ke on punisis la furtinto.
  5. Il punisigis da l'oficistaro la furtinto = il igis ke l'oficistaro punisis la furtinto.

E 13.  de  – montras:
  1. la departo, origino, deveno, derivo edc. tam lokale e tempale kam figurale.
    Exempli
    • dependar de propozi
    • extraktar de l'europeana lingui
    • rezultar de la kustumo
    • separar su de la klubo
    • distingar su en la suedana linguo
    • havar profito de (per, ye) la uzufrukto
    • abstenar de biro
    • departar de la vidpunto
    • de Berlin; de Anglia
    • ekpulsar de lua domo
    • mendikar de oficero
    • lernar de (ek, per) la historio
    • venar de la chaso
    • querar de (ek) la kunveno
    • falar de stulo
    • salto de kavalo
    • pendar de la plafono
    • de quar semani esar malada
    • de ta dio: heredar de Pavino
    • la koloro desaparis de il
    • dispensar de (ye, pri) ceremonio
    • atakar de la dextra flanko
    • esar kontento de (pri, pro, ye) irgu
  2. la konteno, quanteso, plenigo o mezuro.
    Exempli
    • un horo de marcho
    • glaso de aquo
    • tri metri de rubando
    • ponto longa de du kilometri
    • barelo plena de vino
Notez:
  1. On darfas juntar de ad altra prepozicioni: de-pos (duro di tempo); de-kande; de-longe; de-lore; de-pose; de-nun; de-dop; de-sub, edc.
  2. La prepozicioni da, da, de esas poke parenta; pro to on kelkafoye hezitas qua esas uzenda. Ma on bezonas nur reflektar:
    • di = proprajo (apartenas a)
    • da = autoro (qua facas)
    • de = deveno o quanto
Exempli
  1. La linguo di (de, da) la Delegaciono (segun ke on konsideras la relato inter la linguo e la Delegaciono, on povas selektar inter di, de o da).
  2. Pos multa yari di (de) separeso li intervidis su.
  3. Homi de (di altrigas nur tre poke la senco) ta sociala situeso ne bezonas facar tala ceremonii.
    • Ta portreti esas di me = oli esas mea proprajo.
    • Ta portreti esas (venas) de me = me esas la modelo.
    • Ta portreti esas da me = me facis oli.

[Pag. 27]

F 10.  nam  – introduktas chefa frazo; ta kontenas l'argumento o motivizo di preiranta ideo.
Exempli
  1. Ni ne povas vizitar el; nam el esas malada.
  2. Omni livos nun ni; nam ni esas nun povra.
  3. Me kredas ke sturmo balde venos; nam l'aero esas varmega e pezoza.

F 11.  kande  – introduktas dependanta frazo, e relatas nur tempala eventi.
(on povas plu ofte selektar inter l'uzo di kande e se segun ke on konsideras tempo o kondiciono.)
Exempli
  1. Kande ni venis, li jus livis ia restoreyo.
  2. Kande la uceli rivenas, la printempo esas proxima.

F 12.  Kad (Ka)  – introduktas dependanta frazo qua montras ke ulo esas dubitebla, ke ulo esas questiono; on ne savas certe kad ulo eventis od eventos. Pro to ol servas por introduktar dependanta questioni.
Exempli

Notez:  La konjunciono ka plu ofte uzesas pos simila verbi od expresuri kam:
atencar, certar, certigar, dubitar, egala, examenar, explorar, konstatar, pruvar, questionar, restar, sanar, savar, vidar.


G 10.  -es-  – esas sufixo montrar:
  1. Qualeso o stando di ula objekto
    La -es- esas la radiko di la verbo esar ed uzesas formacar la nekonkreta senco di nociono p.e. quanta = quo quanto?, ma quanteso = ideo di quanto.
    Simile:
    –  avara ed avareso
    –  bela e beleso
    –  blinda e blindeso
    –  malada e maladeso
    –  quala e qualeso
    –  utila ed utileso edc.
    Do, la adjuntado di -es- chanjas adjektivo a substantivo qua signifikas abstraktita qualeso.
  2. Pasiv-abreviuro, kande soldita a verbo transitiva. On darfas adjuntar irga parto di la verbo esar. Do:
    –  videsar = esar vidata
    –  trovesas = esas trovata
    –  kredesis = esis kredata, edc.

    Fakte ta pasiv-abreviuro anke havas la senco: esar tala qual indikas la radiko, p.e.:

    –  utilesar = esar utila
    –  egalesar = esar egala a ...
    –  similesar = esar simila a ...
    –  profetesar = esar profeta o profeto
    –  hipokritesar = esar hipokrita o hipokrito.

G 11.  -ey-  – esas sufixo qua montras loko.
  1. En qua kustumale exercesas ita agemeso quan la radiko expresas. Pro to la radiko preske sempre esas –
    1. Verbo
      Exempli administreyo, balneyo, bivakeyo, bucheyo, depozeyo, drinkeyo, embuskeyo, etapeyo, fabrikeyo, forjeyo, gardeyo, gimnastikeyo, halteyo, imprimeyo, kampeyo, koqueyo, laboreyo, laveyo, lerneyo, litografeyo, lojeyo, manjeyo, melkeyo, mueleyo, observeyo, paseyo, pastureyo, pregeyo, promeneyo, rafineyo, redakteyo, refujeyo, restoreyo, resideyo, rosteyo, senteyo, sepulteyo, sideyo, tualeteyo, vendeyo.

      [Pag. 28]

    2. Substantivo (rare)
      Exempli:  agenteyo, doganeyo, oficeyo.
  2. Loko en qua personi, animale o kozi kustumale esas.
    Radiko nur substantivo.
    Exempli
    abateyo, abeleyo, ambasadeyo, armeyo, ceneyo, erikeyo, ermiteyo, fasaneyo, feneyo, floreyo, formikeyo, fromajeyo, garbeyo, gasteyo, glacieyo, haneyo, hundeyo, kaneyo, kanabeyo, kanceleyo, kolombeyo, konsuleyo, koreyo, lakteyo, legateyo, lifareyo, linjeyo, mineyo, ministreyo, monakeyo, orfaneyo, osteyo, ostreyo, prefekteyo, registreyo, rizeyo, sableyo, sekretarieyo, seleyo, tombeyo, uceleyo, vespeyo, vesteyo, vetureyo, vildeyo, viteyo.


G 11.  -oza  – signifikas plena de, provizita ye, kontenanta ta substanco quan la radiko montras.

Radiko esas –
a. Substantivo:
Exempli
aeroza, ambicioza, anguloza, apatioza, aquoza, arboroza, argifoza, aromoza, barboza, boskoza. brechoza. celuloza, chancoza, ciencoza, danjeroza, delicioza, demonoza, dentoza, defektoza, desfortunoza, dornoza, fairoza, famoza, fangoza, farinoza, feltoza, feroza, fibroza, figuroza, fishoza, flamoza, flegmoza, flokoza, floroza, folioza, fortunoza, fruktoza, fuligoza, furoza, gasoza, genioza, giboza, glorioza, gluoza, gracioza, gradoza, granoza, grasoza, harmonioza, herpetoza, hornoza, impetuoza, intelektoza, ironioza, kaloza, kapricioza, karitatoza, karnoza, kartilagoza, kavernoza, kemoza, komfortoza, konciencoza, korpoza, kretoza, krispoza, kropoza, krustoza, kuboza, kuproza, laktoza, lanoza, lanugoza, leproza, luxoza, makufoza, malicoza, mamoza, marmoroza, marshoza, majestoza, melankolioza, metaloza, metodoza, mieloza, misterioza, morvoza, mukoza, muskuloza, nervoza, nuancoza, nuboza, oleoza, ombroza, ondoza, ozonoza, parfumoza, pasionoza, pechoza, periodoza, pestoza, petroloza, pezoza, piloza, pintoza, podogroza, poezioza, polvoza, pompoza, populoza, poroza, precoza, pulpoza, pusoza, rabioza, radioza, reguloza, religioza, reumatismoza, rezinoza, rigoroza, ritmoza, rokoza, rozoza, rustoza, rutinoza, sabloza, saloza, sangoza, sentimentoza, seroza, silicoza, simetrioza, sinusoza, skalioza, skistoza, skrofuloza, skrupuloza, slamoza, splitoza, spritoza, steloza, stonoza, sturmoza, sukoza, sukroza, sulfuroza, sulkoza, sunoza, supersticoza, talentoza, tinioza, trikinoza, truoza, ulceroza, varioloza, veinoza, venenoza, ventroza, vermoza, vertebroza, vertuoza, vervoza, vigoroza, viloza, vildoza, virasoza, volkanoza, voluminoza, voluptoza.

[Pag. 29]

b. Verbo (mediate la substantivo)
Exempli
afecionoza, angoroza, audacoza, bonvoloza, ceremonioza, decoza, doloroza, envidioza, favoroza, febroza, fervoroza, fumoza, furioza, gratudoza, hastoza, hungroza, inflamoza, injenioza, iracoza, joyoza, judikoza, kalumnioza, kompatoza, kriminoza, kulpoza, kurajoza, lumoza, meritoza, mizeroza, moldoza, nebuloza, odoroza, ordinoza, pezoza, pluvoza, pudoroza, respektoza, ruzoza, saporoza, shamoza, silencoza, simpatioza, tendencoza, tumultoza, valoroza, violentoza, vivoza, zeloza.

Exerco  4
  1. Kande nia kuzino venis adheme, el quik trovis la klefili quin el opinionas perdita. Joyigita da tra trovo, el recevas sua plu frua gayeso; pro to el ludis ario da la famoza kompozisto Mendelssohn.
  2. En la sama tempo (samtempe) la ja extreme fatigita e hungroza detachmento esis atakata de omna quar lateri da grandnombra trupi di sang-vida sovaji. Ici esis jorne en ul embuskadeyo, e kande la maxim multi de nia brava soldati dormis sensorge, la sovaji cirkondis silencoze ti. La konfuzeso di la detachmentani, kredanta su en perfekta certeso, esis tre granda. Preske omna soldati esis mortigata, e nur kelke poka de li povas eskapar (ad) tormentoza morto; nam ta sovaji kustumis ne quik mortigar li kaptiti ma uzar lia korpi quale skopoplako por exercar sua habileso e certeso pri (di, ad) la manuago di divers armi.
  3. La barbisto iris por vidar kad il ne trovas ula radiko, apta por (ad) acelerar la risanigo di la febroza vundito.
  4. Tote egala ka to esas avantajoza o quon me konsilis a vu; vu esez avertata da (pro, per) vua antea desprospero itere esar implikata en tala aferi!
  5. Hiere siori e siorini acensis la videyoza monto B. Ili (la siori) sequis la rekta acenseyo dum ke eli (la siorini) kun (sur) muli prenis (sequis) la voyo ordinara, ma multe plu longa kam ita. Tamen eli advenis a la somito plu frue kam ili quankam eli devas decensar de oli (la muli) preske 600 metri sub la suprajo.
  6. En la halteyo vu vidos viri e virini qui prizentas (ofras) su por guidar vu. Ili postulas de on kin franki, ed eli nur tri franki. Tamen me konsilas engajar nur ili; nam ili havas plu granda konoci pri (di, ad) la interesiva monumenti dil urbo kam eli.
  7. Sen esir remarkata da la policani la raptisti sucesis eskapar en lia refujeyo. Ma ibe plura policani esis celinta su. Kande nun ti tranquile dormas, ici atakis samtempe la dormanti quik pos audir la parolo de (di) sua komandanto: "La armi esez prontigata!" La rapitisti kaptata da la timo esor quik mortigata, esis vinkata tre facile. Sen ke mem un pafo esis facata, la rapisti rezignis pri (ye) fato.
  8. La fabrikisto preparigas da ilua injenioro nova modelo di qua l'apteso ja esis examinata e pruvata. Ol diferas en (per) kelka importanta detali de la antiqua(o).
  9. Vu devas sorge atencar ka la laboristi obedias precize vua imperi: nam me tre dubitas ka la muldo bone sucesos se nur irga mikra neglijo eventos.