[Pag. 30]
5ma Leciono
A 19. Frazo sen videbla subjekto
Kelka lingui ne povas formacar tala frazi. Takaze li uzas preske sempre la pronomo dil neutro (qua relatas kozo) quale nedeterminata subjekto.
Ta nedeterminata subjekto (ol) ordinare ne tradukesas en nia idiomo; ma on povas segun
cirkonstanci tradukar ta ol di nacionala linguo per nia ito o to.
Exempli
- Semblas ke il audas dicar la samo da plura personi.
- Nun komencas pluvar; pro to certe esas tre agreabla a ni balde esor en la vilajo.
- Suficas a me esar sana e bonhumora; vere me certe prizas posedar mono. Ma se to (= posedar mono) ne esas posibla, me preferas la saneso al richeso.
Kompreneble, ta verbi povas uzesar anke kun determinata subjekto. Ma kelka verbi
nultempe havas subjekto, do esas sensubjekta verbi; p.e. jornas, nebulas, nivas, noktas, oportas, pluvas, ventas.
A 20. Komparado
La partiklo dop kompariva vorto tradukesas sempre per kam. Do ni havas:
- tam ... kam
- quante ... tante o tante quante
- quale ... tale o tale quale
Exempli
- Multa progresiva samideani parolas nia linguo internaciona preske tam fluente kam la patrala.
- Se vu refuzas aceptar ta kozi, to aspektus tote tale quale se li ne sat bone
plezus a vu.
- Quante plu balde vu kompensas vua debo, tante plu certe vua kuzo esos pronta
helpar vu.
Notez:
- tam ... kam uzesas se la sama qualeso atribuesas a komparenda objekti, o se un objekto havas du diversa qualesi en la sama grado.
- tale ... quale e tante ... quante uzesas se du objekti kun diversa qualesi komparesas.
- tale ... quale relatas la qualeso (speco, formo) dum ke
tante ... quante relatas la quanteso (nombre, grado).
A 18. (Adjuntajo) Derivo di la substantivo
De participi: Ta formo di la participo (prezento, preterito, futuro) esas uzenda qua maxim bone montras la tempala relato.
Exempli
- Adjuntez -anto (prezento): abstenanto, administranto, adolecanto, adoranto, akompananto, akuzanto, amanto, arbitranto, asistanto, aspiranto, atakanto, bonvivanto, debutanto, defensanto,
deliktanto, denuncanto, depozanto, desertanto, difamanto, diletanto, dronanto,
duelanto, duktanto, edukanto, envidianto, examenanto, exekutanto, exploranto,
fabrikanto, flatanto, fondanto, fumanto, furnisanto, garantianto, gardanto,
guidanto, guvernanto, helpanto, heredanto, improvizanto, incendianto, inicianto,
inquestanto, intercesanto, interpretanto, intriganto, invadanto, inventanto,
juranto, kalumnianto, kolektanto, komandanto, komisanto, komplimentanto,
koncilianto, kongresanto, konjuranto, konkuranto, konquestanto, konservanto, konsilanto, konvulsanto,
[Pag. 31]
kooperanto, kreanto, kreditanto, kriminanto, kritikanto, kurtezanto, laboranto, lektanto, lernanto, liquidanto, luanto, ludanto, migranto, militanto, mortanto, musikanto, naviganto, negocianto, observanto, operacanto, opozanto, perianto, parolanto, pasanto, pasajanto, pekanto, pilgrimanto, plendanto, posedanto, predikanto, pretendanto, prezidanto, promenanto, propozanto, protektanto, provizanto, provokanto, pruntanto, raportanto, recensanto, redaktanto, redemtanto, refujanto, reklamacanto, rezidanto, reneganto, reprezentanto, sakrilejanto, salvanto, sekundanto, sequestranto, simulanto, spektanto, spionanto, strikanto, sucedanto, supleanto, subskriptanto, tedanto, tentanto, tradukanto, trahizanto, tratanto, tributanto, tutelanto, uzufruktanto, uzurpanto, vejetaranto, venkanto, vicianto, vivanto, vizitanto, voyajanto, zelanto.
- -into (preterito): akompaninto, akuzinto, atakinto, denuncinto, desertinto, droninto, falsinto, fondinto,
inventinto, jurinto, kreinto, kulpinto, pekinto, refujinto.
- -onto (futuro): atakonto, duelonto, guidonto, heredonto, kongresonto, konstruktonto, sucedonto.
B 8. Derivita pronomo
Se la finalo a di generala adjektivo substitucas per u, de ta naskas pronomo (por omna tri genri) en la singularo di qua la pluralo recevas la finalo i. Per la substitucanta o analoge neutral pronomo formacesas (videz Noto l di B 3, Questionala pronomo). On nur uzas yena formi:
| altra, | -u, | -i, | -o | cetera, | -i, | -o | plura, | | -i, | |
| irga, | -u, | -i, | -o | multa, | -i, | -o | ipsa, | | -i, | -o |
| kelka, | -u, | -i, | -o | quala, | -i, | -o | singla | -u | | |
| nula, | -u, | -i, | -o | quanta, | -i, | -o | |
| omna, | -u, | -i, | -o | sama, | -i, | -o | Simile la nombro |
| tala, | -u, | -i, | -o | tanta, | -i, | -o | un formacas una, |
| ula, | -u, | -i, | -o | | | | unu, uni. |
Exempli
- La voyajanti deziras tri chambri singla kun lito.
- Omni esis entuziasmoza pri (de) tala ideo; sed singlu recevis altra impreso.
- Ka vu havas sat multo por manjar da (por, ad) plura kongresanti?
- La propozanto diskutis ulo quo (qua) reale valoras nulo.
- Qua sonigis? Nulu, sioro!
- Certe vu eroras; nam me ne audis irga sono.
- La prezidanto ipsa (ipse) venos por raportar kelko pri l'evento.
- Se uli (= ula homi) savus to quon altri rakontas pri li, certe li ne flatus tale (tante) ici.
[Pag. 32]
C 8. Participo dil aktivo
| | Finalo por la prezento: | -anta |
| | Finalo por la pasinto: | -inta |
| | Finalo por la futuro: | -onta |
C 9. Kompozita tempal formo dil aktivo
Ti formacesas per la participo dil pasinto e per la korespondanta tempala formo dil helpanta verbo.
| | Perfekto: | me esas lerninta |
| | Plusquamperfekto: | me esis lerninta |
| | Futuro dil pasinto: | me esos lerninta |
| | Kondicionalo dil pasinto: | me esus lerninta |
Noto 7. La perfekto e plusquamperfekto dil nacionala lingui tre ofte tradukesas en nia idiomo per la imperfekto. On uzas ita du formi nur se la plu preciza deskripto di la tempala relato necesigas ito.
Exempli
| – | Ka l'akuzanto audis ta krio kande il klef-apertis la pordo, o kande il esis klef-apertinta ol? Certe nur kande il esis klef-apertinta; nam tra la klozita pordo on ne esus povinta audar ta krio, ja tre febla. |
| – | La interpretanto esos livinta la hotelo se vu tante tarde advenos. |
C 10. transitiva verbi
Omna ta verbi qui povas havar dop su rekta komplemento (akuzativo) nomesas transitiva. En Ido on transitivigas la verbo plu ofte kam en la nacionala lingui per quo ula prepozicioni di ta lingui remplacesas. Generale on uzas quale transitiva ta verbi di qui la senco postulas ula kompletigo por ke la nociono o la frazo esez kompleta.
Tala transitiva verbi esas: acelerar, acensar, afecionar, afrontar, aglomerar, akomodar, akushar, aludar, asaltar, asistar, atencar, bersar, cedar, decensar, defiar, desordinar, detrimentar, developar, dilatar, diletar, dominacar, dubitar, enoyar, equilibrar, experiencar, facinar, fantaziar, favorar, federar, fendar, flarar, flatar, fugar, gratular, guatar, gustar, helpar, hororar, imperar, impresar, indulgar, iniciar, inquestar, insidiar, intencar, interesar, inundar, jenar, jirar, juar, jubilear, kolportar, kombatar, komplimentar, konceptar, konciar, kondolar, konsilar, kontreagar, konvertar, kooperar, koquar, kulturar, kurajar, kurtezar, kushar, kustar, kustumar, lacerar, mariajar, meditar, memorar, meritar, mimar, minacar, moderar, mokar, nocar, obediar, obsedar, ovacionar, partoprenar, pasturar, pensar, plorar, ponderar, precipitar, presorgar, prezidar, profitar, raportar, reflektar, refraktar, relatar, remediar, renkontrar, renuncar, repentar, reprimandar, sekondar, sequar, shamar, signalar, simpatiar, sorgar, spionar, sucedar, tedar, traktar, tratar, uzufruktar, venjar, venkar, vetar, violentar, vokar, voluntar.
[Pag. 33]
G 9. (Adjuntajo) – Omna adjektivi qui formacas verbo kun -igar esas transitiva.
D 6. Quantesala adverbi
p.e. maxim(e), admaxim(e), min(e), minim(e), adminime, multe, nemulte, poke, quante,
tante, troe.
Exempli
- La vizitanto maxim bone agos se il parolos minime posible kun la negocianto.
- Se vu esus esinta nur poke plu insistanta, l'administranto esus reparinta la mashino.
- La tempo quan la fabrikanto bezonas por reparar l'automobilo esos adminime tri dii. Nam en un dio on povas admaxime desmuntar ol.
- La medicinisto preskriptis drinkar nur nemulta biro, prefere poka vino; nam ica ankore maxime konvenas a tala nesano.
E 14. avan – uzesas nur lokale, p.e.:
- Montrar su avan la kurteno.
- Avan me stacis persono.
- Parolar avan societo.
E 15. dop – uzesas nur lokale, p.e.:
- Stacar dop l'armoro.
- Dop la domo.
Noto 8. Quo esas ante e pos en tempala, to esas avan e dop en lokala relato.
E 16. kun (l'opozo a sen) – montras:
- La akompano:
Exempli
- Karno kun (e) sauco.
- Texto en Ido kun (e) Franca traduko.
- Postala karto kun (e) pagita respondo.
(On povas substitucar preske sempre la konjunciono ed o e sen ke la senco grande chanjas.)
- Figurale, l'akompananta cirkonstanci o sentimenti:
Exempli
- Kun kurajo (kuraje) sequar la voyo.
- Manjar kun apetito (apetite).
- Kun (per) la helpo di laboristo.
- Kun joyo aceptar.
- Donar kun la certigo.
(Komparez D 2 pri la remplaseso di la prepoziciono.)
- Ula relati ad irgo:
Exempli
- Konkordar kun la lego.
- Ca regulo koincidas kun (ad) ita.
- Intermixar la verda koloro kun la blua.
- Komparar lua forteso kun (ad) vua.
- Donar kun la certigo.
- Negociar kun la furnisanto.
- Mariajar su kun (ad) bonvivanto.
(Vice kun on povas preske sempre substitucar la prepoziciono ad qua esas la dativala prepoziciono. Ton ni nomizas la substituceso di la dativo.)
E 17. per – montras:
- Instrumento, moyeno, o mediato:
Exempli
- Vehar per (en) automobilo.
- Cirkondar per lumo.
- Batar per flogilo.
- Avizar per (en) letro.
- Explozigar per pulvero.
- Dankar per aparta deputanto.
- Vortifado per l'afixi.
- Pruvita per (da) la fakto.
- La kapo esas kovrita per (da) nigra chapelo.
- Figurale:
Exempli
- Venkar per (pro) la taktiko.
- Lua adepti kontas per milioni.
- Okupar su per gardenkulturo.
- Amuzar su per ludar shako.
- Kombatar per akra vorti.
- Impresar per (pro) lua richeso.
(Komparez D 2 pri la remplaseso di la prepoziciono.)
[Pag. 34]
F 13. Kompozita konjuncioni
Per prepozicioni: Segun ke esas posibla, omna prepozicioni povas juntesar kun la konjunciono ke. Do on povas formacar:
- malgre ke,
- por ke (Komparez F 4.),
- pri ke,
- pro ke,
- segun ke,
- sen ke.
Ma la totala formulo esas:
- malgre to ke,
- segun ito ke, edc.
Do la pronomo ito (to) ordinare supresas.
Exempli
- Segun ke nia samideani helpas ni en nia entraprezo,
nia editeyo esas en la situeso publikar ankore diversa verki.
- Nam, malgre ke relative multi ja existas en nia idiomo, ni esas tamen dil opiniono ke ni bezonas anke ja nun kelka altri.
- Ma ni ja spensas multo por nia ideo; pro to ni pregas nia samideani abonar su a nia revuo por ke ni povez poke kompensar nia kusti.
- Sen ke ni desesperas pro ke ni ne recevas til nun sat multa aboniti, tamen ni tre joyus, e plu volonte laborus se ni esus recevinta li.
- Ma pri ke ni ne povas suportar deficito, e pri ke ni pro to ne duros publikar
nia revuo, pri talo nia lektanti ne bezonas pavorar.
G 13. -izar – havas la senco provizar, plenigar, dotar ulo per to quan la radiko indikas.
Radiko nur substantivo:
acentizar, adresizar, aerizar, alkoholizar, amilizar, anmizar, aquizar, arborizar, arjentizar, armizar, asfaltizar, balsamizar, bendizar, betonizar, bordizar, brechizar,bridizar, bronzigar, butrizar, cementizar, cirajizar, datizar, dentizar, digizar, diplomizar, dokumentizar, emaliizar, figurizar, flagizar, florizar, formizar, fumizar, furizar, gipsizar, gloriizar, gluizar, gradizar, gudrizar, gumizar, harmoniizar, harnesizar, hipotekizar, honorizar, incensizar, instrumentizar, irisizar, jaspizar, kadrizar, kalkizar, kanalizar, kanelizar, karakterizar, kartonizar, katalogizar, katenizar, kelizizar, klientizar, klikizar, klistizar, klovizar, koloniizar, kolorizar, konturizar, korkizar, korpizar, kostumizar, kotizar, krenelizar, kronizar, kubitizar, kuprizar, kurasizar, kuvertizar, lacizar, lakizar, lardizar, limitizar, lineizar, lokizar, lumizar, magnetizar, makadamizar, makulizar, markizar, mashinizar, mastizar, masticizar, matrikulizar, metalizar, moblizar, motivizar, nikelizar, nivelizar, nomizar, notizar, nuancizar, nubizar, numerizar, ondizar, orizar, ordenizar, organizar, orientizar, orlurizar, oxidizar, ozonizar, parfumizar, parquetizar, pasionizar, pasmentizar, pavizar, pechizar, petrolizar, piklizar, pimentizar, piprizar, plakizar, plankizar, plumbizar, pomadizar, populizar, porcionizar, prefacizar, premiizar, privilejizar, pudrizar, pulverizar, puntizar, rangizar, regulizar, reliefizar, rigizar, rimizar, ringizar, rivetizar, sablizar, salizar, saponizar, selizar, signizar, signalizar, skemizar, skrubizar, specizar, spicizar, stanizar, sterkizar, stilizar, strekizar, striizar, stukizar, sukrizar, sulfurizar, sulkizar, sunizar, suolizar, tapetizar, tarifizar, tektizar, titolizar, vacinizar, vatizar, vaxizar, velizar, venenizar, ventizar, vernisizar, vestizar, vildizar, zinkizar, zonizar.
C 10. (Adjuntajo) – Omna verbi kun la sufixo -izar esas transitiva.
[Pag. 35]
G 14. -ifar – signifikas produktar, fabrikar, facar to quon la radiko expresas.
Radiko nur substantivo:
armifar, birifar, brandifar, burjifar, butrifar, cintilifar, dentifar, dramatifar, esamifar, fablifar, fairifar, flamifar, florifar, forejifar, frayifar, fruktifar, grumelifar, gutifar, interestifar, jermifar, klasifar, kordifar, kriblifar, laktifar, larmifar, legifar, loklifar, monetifar, nestifar, nodifar, ondifar, oraklifar, ovifar, pacifar, panifar, paperifar, parfumifar, perlifar, polvifar, pusifar, radikifar, radiifar, rimifar, salivifar, sangifar, saponifar, selifar, shuifar, signifar, sinuifar, skemifar, specifar, spumifar, squamifar, stratifar, sudorifar, tresifar, truifar, ulcerifar, versifar, vinifar, vortifar.
G 6. (Adjuntajo) -isto – Ni povas uzar -if- + -isto:
armifisto, birifisto, kordifisto, legifisto, metalifisto, pacifisto, panifisto, sukrifisto.
G 11. (Adjuntajo) -eyo – Ni povas uzar -if- + -eyo:
birifeyo, kordifeyo, monetifeyo, panifeyo, potifeyo, sukrifeyo.
G 15. ex- – uzesas por karakterizar homo qua havas plu frue ta profesiono, okupeso od ofico quan la radiko montras;
ex- nultempe montras ula kauzo pro quo ta homo ne plus esas aktiva, ma nur en tote neutrala senco la fakton ke il plu frue havis tal okupeso.
Radiko nur substantivo (eventuale quale mediato):
exbankisto, exdirektisto, exkapitano, exkasisto, exkonsilanto, exoficisto, exprezidanto.
Exerco 5
- Esas evidenta ke la esperanti per (pro) lia exajeri pri lia nombro e difuzeso di lia
idiomo ofte rekrutas plu mult adherenti kam nia propagisti per lia logikal e ciencal
argumenti. Ma ti ne desesperez pro to! Nam quante plu multa homi lernas ta idiomo,
tante plu nia komun ideo esos difuzata en la tota mondo. Fine, ni venkos; nam dop ni stacas, la ciencisti ed eruditi.
- Kelka indijanto preferus vivar nur per pano ed aquo kam fraudar lua kunvivanto nur pri un centimo; ma kelka richo, kun lua reputeso pro lua richeso ne hezitas fraudar tam
indijanti kam richi (indijanti e richi).
- Qua tam bone versifas kam il, ta esas segun mea opiniono vera poeto.
- Quale en plu frua tempo (plu frue} la sklavi esis laboranti dil richi e nobeli, tale la laboristi di kelka fabrikeyo ofte esas anke nur speco de moderna sklavi.
- Quante plu on voyagis en stranjera landi, tante plu bone on savas taxar l'interna
valoro di nia propra kustumi.
- Ta desfortuno ne min esas en lia mento kam via fortuno en (la) via.
- Segun nia legi ne esas permisata okupar tale e tante la ne ja sat multe adulti, quale e quante on okupas la adulta laboristi.
- Ka vu ne konocas l'impero di (da, de) Deo? «Amez vua vicino tam kam vu ipsa!»
- La rezulti ne esas tala qualin ni expektis malgre ni ne sparis tam tempo kam mono
(tempo e mono).
- Nulo tam klare karakterizas la homo kam lua maniero ridar.
- Me esperas ke ne trublas vu se me ne povas aceptar vu kun tam joyoza mieno kam me
dezirus.
- La paperifisti produktas papero en la paperifeyi e la paperisti (papervendisti) vendas ol en lia papervendisteyi (paperala butiki).
- Oportas ke on kanalizez la tota urbo ke tala stando quala ol esas prezente tre
nesanigiva.
- Sen ke ni marchis tro rapide, ni multe sudorifas. Certe to venas de ke ni ne povis sat multe transpirar dum la pluvo.
- Ante du hori la exdirektisto vidis ula viro, stacanta avan la fabrikeyo.