[Pag. 36]

6ma Leciono

A 21.  Derivo di adverbo
De l'adjektivo (videz D 1):
Ofte bezonata adverbi derivesas de la general adjektivi:
altre, cetere, ipse, irge, multe, nule, poke, quale, quante, same, single, tale, tante.
 
A 22.  Supreso di vorti o vortparti
  1. Ito (to) eliminesas en la kompozita konjuncioni.
    Exemple:  Vice de to ke, pos to ke, on nur formacas de ke, pos ke.
  2. La neutrala formi di la pronomi (kun la finalo o) supresas la eventuala ulo di diversa nacionala lingui.
    Exemple:  To esas altro (vice ulo altra).

B 9.  Plura pronomi, ligita ad objekto, od inter su
Exemple:
On atencez la difero inter:

C 11.  Netransitiva verbi
Ti ne povas havar rekta komplemento (akuzativo) apud su. Dum ke transitiva verbo preske sempre postulas rekta komplemento por ke la senco esez kompleta, la senco di netransitiva verbo esas kompleta per su ipsa. Maxim ofte bezonata netransitiva verbi esas:
ardorar, boliar, chagrenar, dolorar, efikar, emocar, falar, frostar, fuzar, haltar, hororar, intermitar, intrigar, kolizionar, koncertar, konfliktar, konsistar, kontrastar, konvergar, lojar, lumar, fumar, mankar, militar, nauzear, nodifar, parolar, pezar, plendar, posturar, silencar, terorar, transaktar, vigilar.

G 14.  (Adjuntajo)
Omna verbi formacita per la sufixo -ifar esas netransitiva pro ke la radiko ipsa esas quaze rekta komplemento.
 
D 7.  Kompozita adverbi
  1. Kun pronomo:
    altramaniere (altre), irgamaniere (irge), kelkamaniere, nulmaniere, omnamaniere, plurmaniere, qualmaniere (quale), talmaniere (tale), ulmaniere, unlatere, altralatere, nulkaze, omnakaze, omnaflanke, altrafoye, irgafoye, kelkafoye, omnafoye, quantafoye, tantafoye, unfoye, altravorte.
  2. Pronomo + tempal adverbo:
    altratempe, irgatempe, kelkatempe, lastatempe, nultempe, omnatempe, samtempe, ultempe, catempe, tatempe, irgadie, omnadie, samdie, uldie, cadie, tadie.

Same, on povas adjuntar altra-, irga-, omna-, ca-, ta- ad -hore, -matene, -monate, -nokte, -semane, -yare.

En ta expresuri la pronomo ca- relatas la prezenta tempo, dum ke ta- relatas antea o posa tempo.

[Pag. 37]

E 18.  ek  – uzesas por montrar:
  1. Lokale, movado od agado qua tendencas de la internajo di ulo ad extere:
    • fugar ek bruiso di urbo
    • cherpar ek fonto
    • atakar ek embuskeyo
    • larmi ek lua okuli
    • paroli ek la boko di puero
    • irar ek la bosko
    • tirar ek la rivero
    • ekpulsar ek societo
    • drinkar ek glaso
  2. Tempale, epoko o tempo en qua ulo esis facata:
    • verki ek la dek-e-sisesma yarcento
    • ek la pasinta semano
    • ek la lasta kunveno
  3. La materio ek qua ulo konsistas, o per qua esas fabrikata:
    • krear la mondo ek nulo
    • konstruktar ek ligno
    • konsistar ek tre solida stofo
  4. Figurale:
    • liberar ek la manui di pirato
    • vekigar ek bela sonjo
    • konkluzar ek (de) ta intenco
    • extraktar artiklo ek jurnalo

E 19.  til  – montras la punto quan on vizas, la fino od extremajo di ulo. Usez:
  1. Lokale:
    • inklinigar su respektoze til la tero
    • irar til la quaresma strado
    • persekutar la furtinto til la lago
  2. Tempale:
    • restar til hodie
    • aranjar til morge;
    • tri semani pasis til mea retroveno;
    • prorogar til la saturdio
  3. Figurale:
    • la halo kontenas til 100 personi
    • lua fervoro augmentis til l'emfazo
    • kombatar por nia ideo til la lasta sospiro
    • drinkar til la lasta guto
    • til (la) rivido.

E 20.  dum  – uzesas nur tempale e montras plu longa duro kam la simpla en:

E 21.  Kompozita prepozicioni
  1. Omna prepozicioni qui povas servar por montrar movado ad o de ulo povas kompozesar per ad por la movado ad ulo, e per de por la movado de ulo. On povas separar ad o de per streko: puero falis aden (ad-en) l'aquo.
    Exempli:
    • La kurtajisto reverencis ad-dope e ad-avane.
    • La dervisho iris de-dop la kolono.
    • La felica patro elevas ilua infanto aden la aero.
    • La ucelo flugis desub la tekto.
  2. Ma on uzas la simpla prepozicioni vice la kompoziti se la frazo ipsa ja montras ta movado, do se ula vorto o vorti en la frazo ja sat multe klarigas la movado ad o de ulo:
    Exempli:
    • La sango acensis en (vice aden) lua vizajo.
    • La judikisto duktigis la kriminozo da la servisto en (vice aden) la karcero.
    • Jus kande la chambristino pozis la krucho sur (vice adsur) la tablo, el hazarde regardis en (vice aden) la spegulo, e vidis talmaniere elua makuloza vizajo.
    • Ka vu ja jetis poka salo en (vice aden) la bolianta sauco?

[Pag. 38]

F 14.  do  – deduktas (inferas) konkluzo de preirinta penso; la frazo kun la konjunciono do esas ulgrade la konsequo, rezulto o konkluzo de preirinta penso. On trovas do ofte apud l'imperativo.
Exempli:
Noto 9 – F 10,  Adjuntajo pri nam, e F 13, pri  pro ke
La konjunciono pro ke introduktas dependanta frazo qua kontenas argumento o motivizo por la nemediata preiranta o posiranta chefa frazo, dum ke nam introduktas chefa frazo qua same kontenas argumento o motivizo, ma por preirinta frazo o penso.
Exempli:
  1. Adminime tri dii ante komendez la bileti pro ke ja multa gasti advenis; nam me savas ek (de) la pasinta yaro ke on povis tote ne plus obtenar bileto en la lasta dio. Do obediez mea konsilo!
  2. Pro ke kelka infanti poke sufras pro tuso, la tro angoroza patro interdiktas ad ilua filiino vizitar la skolo. Nam il timas infekturo. Ma ilua timo esas tro multe exajerita; nam ta tuso esas tote sendanjera.
  3. Por ke tre granda sumo esas bezonata, il ne volas riskar ta entraprezo. (Od: Il ne volas riskar ta entraprezo pro ke (od: nam) tre granda sumo esos bezonata).

F 15.  ya  – konfirmas, fortigas la penso od ideo expresita en la frazo. Korespondanta a ya esas ofte ma.
Exempli:
  1. Omno to esas ya bela; ma la maxim esas tamen la matrala amo.
  2. Se me ya ultempe divenus tam richa kam ta viro, me certe plu bone uzus ta richajo.
  3. Preske omnadie la homo ya havas l'okaziono vidar la kontrajo.
  4. El ya ne esus veninta; ma la fratino maxim insistante konsilis to ad el.
  5. Bon intenco povas ya valorar en la cielo, ma che la homi nur la fakto valoras.
  6. Pro quo vu klamas tante forte? Me ya audis vu!

F 16.  or  – indikas nova argumento o motivo qua kompletigas ante la konkluzo la rezono. Or opozesas a do, ed esas analoge a nam qua kontree sequas sempre la konkluzo; or introduktas nur chefa frazo.
Exempli:
  1. Prezente multa ofici esas vakanta qui qualifikesis quale promocal ofici. Or la konsilistaro ne konsentis la necesa subvenco; ti ne povas okupesar.

    La frazo en altra formo:

    Or la konsilistaro ne konsentis la necesa subvenco; pro to ti ne povas okupesar.

    Od:  Ma ti ne povas okupesar pro ke la konsilistaro ne konsentis la necesa subvenco.

  2. Me deziras promenar. Or nivas; do me ne ekiras, nam me timas la mala vetero. Od: Or me timas la mala vetero; do me ne ekiras, nam nivas.
    Od:  Ma me ne ekiras pro ke me timas la mala vetero; nivas ya.

[Pag. 39]

G 16.  -ajo  – uzesas por montrar:

  1. Ago, fakto, stando apartenanta a la radiko o relatanta ule la radiko. La radiko + -ajo = ago, fakto o stando qua esas tala qualan la radiko expresas, o qua esas l'ago di la radiko. Radiko povas esar:
    1. Adjektivo
      absurdajo, agreablajo, bonajo, burleskajo, drolajo, dusencajo, facilajo, fortajo, galantajo, hipokritajo, inflamajo, komikajo, komunajo, kontrajo, kruelajo, kuriozajo, lirikajo, naivajo, necesajo, neposiblajo, novajo, obcenajo, oportunajo, partikularajo, perfidajo, posiblajo, profundajo, provizorajo, quikajo, sekretajo, solenajo, stranjajo, trivialajo, unajo, vandalajo, verajo, vicinajo.
    2. Substantivo
      deajo, feajo, friponajo, infantajo, malicajo, sensencajo, spritajo, teatrajo, terajo.
  1. Kozo, objekto apartenanta a la radiko o relatanta ule la radiko; ulo (= kozo) di kelka nacionala lingui ofte tradukesas ne aparte ma kushas en nia -ajo. Radiko povas esar:
    1. Adjektivo
      absurdajo, agreablajo, akrajo, altajo, bonajo, cirkumajo, densajo, dolcajo, eskarpajo, exterajo, facilajo, friandajo, grandajo, humidajo, internajo, kavajo, komikajo, lirikajo, molajo, nudajo, planajo, platajo, profundajo, proprajo, rarajo, realajo, rektajo, richajo, sakrajo, similajo, stranjajo, subtilajo, suprajo, transajo, vanajo, verajo, verdajo.
    2. Substantivo
      acidajo, alkoholajo, korbelajo, kotonajo, kukajo, ladajo, lanajo, ledajo , lignajo, linajo, mercerajo, metalajo, ovajo, rokajo, stukajo, sukrajo, tapisajo, terajo.
    3. Verbo
      (Takaze la radiko + ajo = objekto, kozo, qua esas facata, fabrikata ek la radiko ipsa; do ajo havas takaze pasiva senco; konseque on povas aplikar -ajo nur a transitiva verbo):
      adjuntajo, adpozajo, aglomerajo, aquirajo, bakajo, balayajo, chasajo, depozajo, diktajo, drinkajo, exhalajo, extraktajo, farmajo, fritajo, fumisajo, ganajo, garantiajo, glutajo, havajo, heredajo, imitajo, inhalajo, insertajo, jungajo, kaptajo, kargajo, karpentajo, koagulajo, komercajo, kompozajo, komprajo, konquestajo, konservajo, konsomajo, kontenajo, koquajo, kovajo, kreajo, kredajo, lektajo, lesivajo, livrajo, manjajo, marinajo, ofrajo, perdajo, portajo, posedajo, preparajo, prestajo, produktajo, pruntajo, putrajo, raptajo, requizitajo, restajo, rezultajo, rekoltajo, riskajo, rostajo, ruinajo, selektajo, semajo, skribajo, sparajo, spektajo, sputajo, stufajo, suskriptajo, texajo, tranchajo, trovajo, vidajo, vomajo, vovajo.

G 17.  -uro  – montras objekto, kozo qua esas la rezultajo di la produkturo di l'ago; do -uro aplikesas nur a verbala radiki.

[Pag. 40]

Radiko esas nur verbo.
Exempli:
abreviuro, abstrakturo, afrankuro, armuro, binduro, broduro, broshuro, bruluro, dekoruro, dicemuro, diserturo, dotura, edituro, ejekturo, eskarturo, expresuro, fabrikuro, falduro, falsiguro, fenduro, finguro, flexuro, fonduro, formacuro, fortikuro, fosuro, fotografuro, fumuro, genituro, glacuro, graburo, hachuro, ilustruro, imituro, impresuro, imprimuro, improvisuro, incisuro, influro, infusuro, institucuro, interpoluro, karikaturo, komenturo, kompensuro, komposturo, kompozuro, konstrukturo, kopiuro, krochuro, laboruro, lesivuro, lezuro, limuro, litografuro, maceruro, manjuro, mixuro, modluro, morduro, mulduro, perforuro, pikuro, pikluro, plajiuro, polisuro, provizuro, quitiguro, raboturo, redakturo, rompuro, seguro, sekuro, sekrecuro, sigluro, skarifikuro, skizuro, skrapuro, skulturo, solduro, solvuro, stampuro, steburo, studiuro, suturo, tatuuro, taxuro, telegrafuro, texuro, tinturo, torduro, trakturo, tranchuro, trasuro, trikoturo, vunduro, xilografuro.

Noto 10.  On povas kelkafoye hezitar qua sufixo esas uzenda inter -ajo, -eso, -uro. La sequant exempli klarigez e explikez to.
  1. La verbo vundar:
    vundo = l'ago qua efektigas la
    vunduro = produktajo qua divenas per l'ago, dum ke
    vundajo = (exemple) vundita pedo.
  2. La verbo afrankar:
    afranko = l'ago,
    afrankuro = postalmarko, la sumo di ti, dum ke
    afrankajo = letro qua esas afrankita.
  3. La verbo fendar:
    fendo = l'ago,
    fenduro = loko ube la tero o roko esas fendita, dum ke
    fendajo = objekto fendita, (sive tero, roko, glacio, ligno edc.)
  4. La verbo fotografar:
    fotografo = l'ago,
    fotografuro = la objekto diveninta per l'ago, dum ke
    fotografajo = la objekto fotografita.
  5. L'adjektivo alta:
    altajo = alta kozo (exemple monteto), dum ke
    alteso esas la qualeso di altajo.
  6. L'adjektivo rara:
    rarajo = objekto od ago qua esas rara, dum ke
    rareso = qualeso di rara kozo.
  7. L'adjektivo naiva:
    naivo = persono qua esas naiva,
    naiveso = qualeso di ta, dum ke
    naivajo = ago di ta.
  8. La substantivo fripono:
    friponajo = ago di ta homo, dum ke
    friponeso = la qualeso di ta.

Exerco  6
  1. Dum plura hori la peskanto stacis preske til la hanchi en la kolda aquo. Pro to on povas ya tre facile komprenar ke forta kataro atakis il samdie.
  2. Pulsez do adminime la hanini ek la paviliono! Nam li despurigar ol.

[Pag. 41]


  1. Dum la decenso di la monto ni observis l'incendio qua extreme rapide difuzesis quo rezultis de ke akuta vento suflis. Pluse la maxim multa konstrukturi konsistas ek ligno, ed esas kovrita da (per) shindoli. Omno to esis oportuna a l'avida elemento.
  2. La skulturo quan vu lor vidis, esas nur imituro dum ke l'imitajo, do la originalo, esas ibe avane.
  3. Ni ya povas esperar to; ma ka nia espero realeskas? To ya esas altro.
  4. Segun l'opiniono di kelka medicinisti bon alkoholajo efikas multe min nocive kam ofte pur aquo segun ke ca kontenas kompozanti.
  5. La mixuro ek tala medikamenti esas prefere sanigiva por morduri de (da) viperi e simil animali.
  6. La uzuristo sequis la entraprezisto adsupre en la chambro ube ca prenis ek la kaso la trati omnamonate pagita.
  7. Jus kande la forestisto esforcis penetrar en la densajo por serchar la chasajo, il audis pafo de dextre. Quik il kuris a ta sinso por serchar la pafinto. Ma lua pedo implikesis dum la kuro en viburno; pro to il falis adsule, e tale ta furtechasisto sucesis eskapar.
  8. Quankam la roti sinkis aden la sulo til la axo, ni tamen advenis ankore justatempe en nia kampeyo.
  9. Che la butikisto vu maxim bone kompras nur linaji e merceraji dum ke lua pikturi e modluri ne esas rekomendinda.
  10. La kuracisto restos nur tam longe kam la krizo esos pasinta; nam pos ta epoko la morbo ne plus esas danjeroza.
  11. Me renkontris sioro qua questionis me pri la voyo: quik on savis pro lua parol-maniero ke il ne esas Germano. Me explikis a li la voyo. Pose il esforcis konversar en suedana. Or me konocas la suedana nur tam multe kam la questionanto la germana; do esis absolute neposibla komprenigar lu reciproke. Hazarde me vidis nia insigno en lua butontruo, e quik la situeso tote chanjis. Do itera pruvo ke esas bona portar sempre nia insigno.