[Pag. 42]

7ma Leciono

A 18.  (Adjuntajo)  –  Derivo dil substantivo
De la infinitivo:
On substitucas la finalo -ar per -o. Ta substantivi havas la senco e la signifiko di infinitivo substantivale uzita; do tala substantivigita infinitivo esas ago o stando segun ke la radiko (verbo) expresas ca o ta.
Exempli:
acenso, akomodo, atenco, merito, minaco, prezido, raporto, venko, voko, chagreno, falo, halto, koncerto, manko, silenco, transakto, beligo, glatigo, liberigo, simpligo, desfaciligo, destranquiligo, dupigo, monopoligo, partigo, sumigo, senhonorigo, senplumigo, aparigo, chagrenigo, hipnotigo, stacigo, acentizo, aquizo, gumizo, lokizo, spicizo, vaxizo, desarmizo, destronizo, birifo, flamifo, larmifo, ondifo, sangifo, sudorifo, vortifo, akomodeso, edukeso, komplikeso, ordineso, separeso, situeso, trubleso.

A 15.  (Adjuntajo)  –  General adjektivi
Ta adjektivi havas ofte la prepoziciono  de  (anke ek) dop oli, do la general adjektivo uzesas quale substantivo; to eventas precipue se la substantivo havas ja altra adjektivo apud su.
Exempli:

A 23.  Relati inter la kazi di substantivi e la aktiva e pasiva formo dil verbo
La akuzativo (rekta komplemento) di frazo en la aktivo divenas nominativo (subjekto dil frazo) en la pasiva formo dum ke la nominativo (subjekto) dil frazo en la aktivo recevas la prepoziciono  da.
Exempli:
  1. Aktiva formo:
    La genitori amas la infanti.

    La aktiva verbo en la substantival formo:
    La amo dil genitori al infanti (o por infanti),  o  la genitoral amo al (por) infanti,  o  infantamo dil genitori.

    La frazo en pasiva formo:
    La infanti amesas da la genitori.

    La pasiva verbo en la substantivala formo:
    La ameso dil infanti da la genitori.
    [On ne devas elizionar la ed ameso por ke lameso havas altra senco].

  2. Aktiva formo:
    La voyajanto acensis la monto,  o  l'acenso dil voyajanto al monto;

    od en pasiva formo:
    La monto esas acensata da la voyajanto,  o  la acenseso dil monto da la voyajanto.

  3. Aktiva formo:
    La regimento persequos la enemiki (o la persequo dil regimento a la enemiki,  o  la regimental persequo a la enemiko,  o  la enemiko-persequo dil regimento).

    Per pasiva formo:
    La enemiki esos persequata da la regimento,  o  la persequeso dil enemiki da la regimento.


B l.  (Adjuntajo)  –  Personala pronomo
La kompleta formo di  il, el, ol ed anke di la nedefinita pronomo on (videz B 7) esas ilu, elu, olu, onu.
On uzas ta formi, do kun u, por la belsono, o por ke la vorto esez tre pezoza.
Oportas aplikar la litero u a ta vorti se on bezonas l'akuzativala formo.
Exemplo:  –  Ka vu vidas ibe la sioro e siorino?  Yes, ilun me konocas ma ne elu.

[Pag. 43]


Noto 12 – Se onu ne volas o ne povas determinar la sexuo di ta individuo quan la personala pronomo relatas, on uzas la pronomo lu qua montras individuo ma esas neutra relate (pri) la genro. La pronomo lu havas quale plurala formo la sengenra li. De lu on derivas la posedal pronomo lua (videz B 6).
Tala nocioni di qui la sexuo ofte ne esas klara, exemple: homo, individuo, infanto, persono; anke la nomi d'animali, exemple hundo, kato, kavalo, on uzas por pronomo, lu. Ultre on uzas lu dop kolektala nociono quale homaro, servistaro, hundaro.
Exempli:
  1. Ni vidis ke ulo movis, ma en la obskura nokto onu ne povis determinar kad ol esas persono od animalo od altro. Kande ni poke plu multe esis proximiginta, ni videskis kun teroro grandega simio. Neregardite da lu ni sucesis eskapar ta danjeroza situeso.
  2. Vu laudas un persono; lu certe esas kontenta pri to, ed eventuale anke la altri laudas lua meriti. Ma vu laudas plura personi; preske certa esos ke nun kelki de li reprochas vu pro ke vu esas (adminime segun lia opiniono) ne tote senpartisa. Li dicos: Nia meriti esas same importanta kam ita meriti.

B 5.  (Adjuntajo)  –  Demonstrativo ed anke A 4.  Genro
Same kam la pronomi li, lia povas ligesar kun (ad) il, el, ol, on povas anke pozar la sama personala pronomi ante ca e ta, se genro esas importanta. Do ni havas ilca, elca, olca, ilta, elta, olta. Ofte pro to, la frazo divenas plu klara e plu facile komprenebla kam sen ta kompozita pronomi.
Exempli:
  1. Omnu koncesas ke la viri e la mulieri havas la sama yuro quale homi. Or en kelka societi ilti povas votar, ma elti ne povas to; do la yuro esas diferanta takaze.
  2. Ube la puero esas? Il esas sur l'agro ube il gardas la kavalo. Advokez ilta, e vu pluse gardez olca!

C 12.  transitiva e netransitiva verbi
(Videz anke C 10. transitiva verbi e C 11. Netransitiva verbi).
Diversa verbi povas esar transitiva od intransitiva, do li povas havar rekta komplemento (akuzativo) o ne.
Tala verbi esas:
acelerar, aglutinar, alternar, apetitar, avancar, balnar, brular, cesar, chanjar, deviacar, diminutar, duktar, expansar, extingar, finar, fugar, fumar, fuzar, grilar, guidar, injeniar, kombustar, komencar, mentiar, mezurar, pendar, penetrar, permutar, renversar, ridar, reprochar, riskar, rompar , rostar, rular, sequar, servar, sufokar, sufrar, tacar.

D 8.  Adverbo, dependanta de prepoziciono
Omna adverbo povas dependar de prepoziciono, ma preske sempre nur tempala e lokala adverbi ligesas a prepoziciono.
Exempli:

[Pag. 44]


E 22.  inter –  On uzas ta prepoziciono por montrar ulo quo esas pos o dop la komenco ma ante od avan la fino di ulo, do interne ta du extremaji.

  1. Lokale
    • Kultelo inter la denti
    • Tereno inter la rivero e la montaro
  2. Tempale
    • Tempo inter la karnivalo e Pasko
    • Inter printempo ed autuno esas somero
  3. Figurale
    • Li parolas tote libere inter li pri ta afero
    • Relato, deskonsento, diskuto, paco, disputo inter diversa personi
    • la maxim jeneroza viro inter lua kolegi
    • babilar, dividar, uzar inter su

E 23.  apud  –  uzesas por montrar ulo quo esas o movas sur (en) la latero di ulo.
Nur lokale:

E 24.  che  –  montras ke ulo esas en la domo, habiteyo, rezidenteyo di ulu, do on povas uzar che pri individui (homi ed animali).
Nur figurale:
Pluse on uzas che por montrar ta speco, naciono, socio, societo, edc. o nur unika individuo qua agas tale:

F 17.  Reciproka frazjunto
Per ta ni komprenas ke du od anke plura sam-ranga frazi (du chefa o du dependanta frazi) juntesas inter su per du konjuncioni.
  1. nek ... nek
    La frazi kontenas fakti (argumento, motivo, o simpla afirmo edc.) qua ne valoras; do nek ... nek esas negativa.
    Exempli:
    • Me povas nek skribar letro ad il pro ke me ne savas ilua nomo, nek me ne povas serchar il en la koncerteyo; nam me konocas il nur tre neprecize.
    • Pro ke la plumulto de ta sektanti nek drinkas alkoholaji, nek manjas karno, la homaro opinionas ke li esas vejetarani.
  2. sive ... sive
    La frazi kontenas fakti qui esas equivalanta. Se sive ... sive introduktas frazi (plusa konjunciono ne esas necesa), ta frazi esas dependanta.
    Exempli:
    • Sive el mortis, sive el ankore vivas, en la du kazi vu esez gratitudoza a vua bonfacintino.
    • Sive la koquisto esis distraktata, sive pro altra kauzo, la manjajo ne bone saporas.

[Pag. 45]


@@
  1. ne nur ... ma  (eventuale kun adverbo quale anke, mem, precipue, prefere edc.)
    La frazi kontenas fakti qui esas equivalanta. On volas montrar en la duesma frazo plusa fakto qua anke valoras ultre ta en l'unesma frazo.
    La duesma frazo kontenas preske sempre fakto qua plu multe valoras kam la fakto en l'unesma frazo. La akompanant adverbo en la duesma frazo expresas la grado de ta augmento.
    Exempli:
    • Omna partiano di nia idiomo ne nur lernez ol, ma anke praktikez ol!
    • Nam nia ministraro ne nur questionos kad e quanta adherantin ni havas ma precipue lu examenos ka nia sistemo esas apta ad (por) omna posibla skopi.
    • Ton ne nur ni Idani kredas ma mem mult altra civitani.
Noto 13
La reciproka konjuncioni (on povas kontar li eventuale sub l'adverbi) povas uzesar anke en nur un frazo; ta frazo remplasas du o plura frazi qui esas samranga.
Exempli:
  1. La problemo di linguo internaciona esas solvebla nek per Latina nek per ula vivanta linguo (o, la Latina ne solvas, ed anke vivanta linguo ne solvas la probemo).
  2. La kompatind infanto konocas nek patro nek matro nek gefrati nek parenti.
  3. Preske omnadie ni recevas korespondaji sive de nia lektanti sive de altra personi qui esas interesata a nia ideo.
  4. La redaktisto pregis la universitatano tradukar la fablaro, sive tota, sive nur singla peci ek ol.
  5. Ne nur urbani ma mem la rurani demandas de la guvernantaro sorgar la maxim balda posible realig(es)o di ta postulo.

G 18.  -ano  –  montras
  1. persono qua esas membro, adheranto di la kozo expresata da la radiko; la sufixo -ano esas neutra relate la ideo, plu bone, tala persono povas havar intereso al ideo en la radiko, ma to ne esas necesa.

    Exemple:  Seminariano fakte habitas la seminario ma kelkafoye nur segun l'impero, do ne volunte. Ma la sufixo -isto (videz G 6. -isto) expresas ke tala persono esas partiano, interesato.

    Radiko nur substantivo:
    agrano, artilriano, civitano, ekleziano, familiano, galerano, gimnaziano, infantriano, kolegiano, kongresano, kurtezano, legionano, ligano, milicano, parlamentano, parokano, partiano, policano, presbiteriano. religiano, republikano, rezervano, sektano, seminariano, senatano, skismano, sociano, stabano, universitatano, vejetarano.
  2. persono qua esas habitanto di la radiko.

    Radiko nur substantivo:

    insulano, koloniano, landano, montano, ocidentano, orientano, provincano, rurano, sudano, urbano, vilajano, Berlinano, Holandano, Londonano, Suisanino.

[Pag. 46]


  1. Kelkafoye persono qua esas partiano di ula persono o di ta skolo (di -ismo). On uzez la sufixo -ano vice -isto se un persono esas la fondinto.

    Radiko nur substantivo:

    Kalvinano, Kristano, Mahometano.

G 19.  -aro  –  uzesas por formacar kolektala nociono, do multeso, kolekturo, uniono e c.

Radiko nur esas substantivo:
arboraro, armaro, bestiaro, borgezaro, brancharo, chefaro, episkoparo, fakaro, foliaro, framasonaro, frataro, gradaro, hararo, homaro, hundaro, insularo, kanaliaro, kanonikaro, keglaro, klavaro, klientaro, kolonaro, kornaro, lapidaro, mashinaro, mastaro, materiaro, membraro, ministraro, moblaro, montaro, muskaro, nekrologaro, nervaro, nubaro, ostaro, patronaro, pavaro, planetaro, plebeyaro, plumaro, proletariaro, protokolaro, puliaro, regularo, rotaro, seglaro, sortaro, stelaro, tabularo, tendaro, terminaro, tunaro, vazaro, veinaro, vestaro, veturaro, vortaro.
Per la substantivo quale mediato, anke adjektivo e mem verbo povas esar radiko:

Exerco  7
  1. Du personi, nome lua spozino e mea onklo, heredis de ta kurtajano. Or ilca esas ja sepadekyara ed ultre tre richa; do ilua renunco a la heredajo por la avantajo di elta esas tre facile komprenebla.
  2. De lor amaso de vildo existas en nia regiono. Or ne nur la oficala chasisti ma anke mult urbani, mem rurani iras a la chaso (por chasar) pro quo olua amaso rapide diminutas.
  3. Til lor, l'esperantisti opinionas povar posibligar konsento inter la du parti, la konservemi e la reformani. Ma nek ante nek dum nek pos la kongreso la esperantisti esis inklina ad ula konsento, sive li opinionas ke la tempo ne esas apta, sive li kredis la netushebleso di la «Fundamento».
  4. La penso a la puniso da Deo instigas kelki de nia civitani obediar l'impero dil rejo (rejal impero). Pro to vu timez la perd(es)o di ta kredi di borgezaro a la nemortiveso dil anmo e la venjo dil eterna Deo a la pekozi!
  5. Por venar ad ibe vu sequez la voyo apud la lago til ke vu atingos ul albergo; pos ica (vu) irez rekte adavan, nek sur la larja voyo segun la lago, nek sur la bela strado a la vilajo ma sur la voyo qua duktas en la foresto!
  6. Pos ke vu esos depozinta, sive che la chefa garsono, sive che la pordisto la precoza lapidaro, hastez venar che ni!
  7. Acendita lampo extingos sen ke on esos extinginta ol, dum ke brulanta sigareto ofte kombustas til la lasta polveto, e do fumas sen ke on fumas olu.
  8. La malado nun itere apetitas; ma ante posmorge donez ad il nek rostajo nek fritajo mem se il tre apetitas ol!
  9. La supres(es)o di ta paragrafi en la kodexo da la deputataro segun la deziro dil granda plumulteso de la imperiani esis grand avantajo por la internaciona kombato a la nihilisti.
  10. Mem konocante nek l'antiqua nek plura prezenta lingui omnu kun nur poke bon instrukteso lernos nia idiomo en kelka monati od admaxime en un yaro.