[Pag. 53]

9ma Leciono

A 26.  Kompozita vorti
Por iti la sequanta reguli valoras:
  1. La chefa vorto esas la lasta vorto; la vorto qua restriktas o determinas la chefa vorto, adjuntesas avan la chefa vorto.
  2. La gramatikala finalo di la determinanta vorto povas esar omisata se la belsoneso permisas to. p.e. metalfilo vice metalofilo.
  3. Se on konsideras la relato di la chefa vorto a la determinanta, on trovas ke la determinanta tre ofte dependas per ula prepoziciono de la chefa vorto.
  4. Segun quante la logikeso permisas, omna vortospeco povas esar chefa o determinanta vorto.
Exempli: Chefa vorto esas substantivo. Determino esas:
  1. Substantivo:
    pedovesto (vesto di o cirkum pedo), labiobarbo (barbo di labio), lambastono (bastono di o por lamo), litotuko (tuko di o por lito), marhundo (hundo di maro), naztruo (truo di nazo), noktomezo (mezo di nokto}, ovoshelo (shelo di o cirkum ovo), mashtuniko (tuniko ek mashi), metalfilo (filo ek metalo), paperpasto (pasto ek papero), lumshirmilo (shirmilo kontre lumo), mezofingro (fingro en mezo), kurasnavo (navo kun kuraso), pendolhorlojo (horlojo kun pendolo), psalmilibri (libro kun psalmi), manulaboro (laboro per o por manuo) manupreso (preso per manuo), serumkuraco (kuraco per serumo), okulvitri (vitri por okuli), ringofingro (fingro por ringo), forestovoyo (voyo tra o en foresto).
  2. Verbo:
    konceptomaniero (maniero konceptar), kuracarto (arto kuracar), lulkanto (kanto por lular), rulkurteno (kurteno qua rulas).
  3. Adjektivo:
    altareliefo, novyaro, primavi.
  4. Adverbo o numeralo:
    angleparolanti, plumulto, pluklareso, pluvaloro, mezinstruktito, novenaskinto, dusensajo, triangulo, trimasto, triuneso, unkorno.

A 27.  Plu ofte bezonata vortokompozaji

Per la verbo agar:

Takaze agar esas speco de sufixo e divenas transitiva, p. e.  martelagar fero.
Exempli:
agrafagar, ankragar, bastonagar, buklagar, butonagar, desagrafagar, desskrubagar, frenagar, fusilagar, gilotinagar, gluagar, halteragar, harpunagar, hersagar, kanonagar, klovagar, kriblagar, krucagar, lacagar, manuagar, martelagar, palpebragar, pinglagar, pinselagar, pumicagar, registragar, rivetagar, sabragar, siringagar, skrubagar, sluzagar, smerilagar, spisagar, sporagar, stonagar, tamburagar, tanagar, trepanagar, vaporagar, venenagar, vergagar, veturagar.

[Pag. 54]

A 28.  irga  –  Generaligo

Por generaligar ula nocioni, prefere pronomo od adverbo, on uzas la pronomo irga od olua adverbo e pro to ni nomizas ta pronomo generaligivo.

Hike esas mencionenda anke la kompozita vorti:  irgube, irgekande, irgatempe, irgafoye.

Exempli:
  1. Advokez irgu quale testo! Yen vua frato venas. Ta ne esas oportuna a me; oportas ke irga altru esas.
  2. Vunduro irge quale negrava ol esas, povas esar mortokauzo.
  3. La direktisto ne konfidos ad il ta entraprezo irge quanta garantisumon il donos.
  4. Vu ne terorez irge quon vu vidos od audos!

A 20.  (Adjuntajo)  –  Komparado
  1. maxim ... posible
  2. Pos tante plu / min on uzas ke vice kam:
    1. tante plu ... ke
    2. tante min ... ke
  3. quale
  4. quaze
Exerci
  1. Se on maladeskas, on serchez maxim balde posible eskartar la kauzo di to! Nam esas tante plu facila kuracar malado, quante plu en la komenco la maladeso esas.
  2. Konfidencez a ta muliero minime posible, e ya tante plu ke el esas konocata quale frivola babilemino!
  3. La nevo ne volunte departas de ilua onklo tante min ke la eduko di sua genitori esas tro severa.
  4. Tala propozo ne esos aceptata tante min ke ol kontredicas plu o min forte la paragrafo 7 di nia statuto.
  5. Ta linguo internaciona maxim rapide difuzesos qua esas maxim facile lernebla, ed expresas maxim klare posible la idei e pensi. De ta vidpunto Esperanto ne esas rekomendinda tante min ke olua adheranti mem ne esas inklinita eskartar defekti.
  6. Partio sen chefi esas quale mutonaro sen pastoro.
  7. Me havas quaze presento pri ta desfortuno.
  8. Quaze odio subite aparis en lua traiti.

C 17.  Predikatala verbi

Kelka verbi havas ula predikato (predikativa substantivo od adjektivo) apud su quale speco di komplemento di la verbo. Ta predikato qua esas sempre en la nominativo, agesas a la verbo.

  1. Per quale por expresar reala e kompleta simileso od atributo.
  2. Per quaze expresesar nur komparo o figurala similigo (analogeso).

[Pag. 55]

Tala predikativa verbi, plu ofte bezonata, esas:
aceptar,agnoskar, amar, aparar, asistar, aspektar, blamar, debar, deklarar, divenar, donar, elektar, estimar, existar, honorizar, igar, jacar, jubilear, judikar, koncesar, konocar, konsiderar, konstatar, konstitucar, kredar, lasar, laudar, montrar, nomar, nomesar, nomizar, opinionar, plezar, recevar, regretar, reprimandar, reputar, respektar, restar, selektar, semblar, servar, taxar, traktar.
Exempli:
  1. On judikas ta spegulo (quale) bona qua montras la visajo tala quala ol reale esas.
  2. Semblas ke ilua dicipuli reputas il (quale) extreme pia homo.
  3. La klubani konstitucis la triesma di junio quale la dato di la vera fondo di lia klubo.
  4. Nia amiko en lua maskilo aspektas quale originala kavaliero ek la dek-e-sisesma yarcento (il aparas tale quale kavaliero aspektas).
  5. Ula soni di la simii divenas audebla quaze speco di primitiva linguo; ya kelka eruditi judikas oli quale linguo di la simii.
  6. Ni traktas ta yuno quale familiano.
  7. La mortinto esis respektata quale pia ermito, (do il esis ermito; la frazo kontre il esis respektata quaze pia ermito expresas ke il ne esis ermito; on nur respektis il tale quale on respektas ermito).

Noto 15
  1. Se la uzeso di quale ne dependas de predikativa verbo, on uzez quale nur se komparo o similigo existas, do se on povas pozar tale quale komplemento!
    En la frazeto esante oficiro on ne dicas quale oficiro pro ke on ne povas pozar relativa tale.
    Tamen on povas dicar agar quale oficiro pro ke ta persono esas oficiro do il agez tale quale devas agar.
    Altra exemplo:
    Nur quale ecepto ulu en nia Uniono, esante akademiano povas elektesar quale komitatano ed inverse.
  2. Se la tota ideo esas nur figurala on usez quaze! Tamen takaze on ne povas komplementigar tale.
Exempli:
  1. Lua tota vivo detaloze desvolvis su quaze en panoramo.
  2. Semblas ke la du viri quaze reptis tra la tereno.
  3. Ta informo surprizas extreme la kompatindo, e quaze en trista sonjo il audis la raporto.
  4. Kande li saveskis la venko di lia partio, li quaze saltetis pro joyo ed entuziasmo.

[Pag. 56]

E 28.  preter  –  montras movado en plu o min granda disto qua tendencas segun objekto, ma finas nur exter la extremajo di ta objekto.
  1. Lokale:
    • Ni nur irez segun la rivo di la lago, ma ankore plu fore preter la tota lago til la tri abieti avan kaduka barako!
    • Preter florifant arbori e jermifanta agri, preter dezerta marshi e nuda rokoza monti la fervoyo duktas en l'internajo di vere paradizatra regiono.
  2. Figurale:
    • La hori sempre reptas quaze heliki preter la mizerozi, ma flugas quaze hirundi preter la felici.
E 29.  tra  –  montras movado qua komencas avan objekto e finas dop ica.
  1. Lokale:
    • La kaptita ucelo flugis tra l'apertita pordo di la kajo.
    • La voyo duktas tra prati ed agri til la bordo di foresto.
  2. Figurale (sen movado):
    • Tra fenduri di (en) la pordo me vidis en la internajo di la chambro.
    • Ja la lumi brilas tra la frua krepuskulo.
E 30.  super  –  montras la situeso di objekto qua esas plu supre kam altro, ed ne tushas ol (kun o sen movado).
  1. Lokale:
    • Ita turmi quin vu vidas super la bosko, esas la turmi di famoza pilgrimala pregeyo.
    • La suno varmega radiifis super ni.
  2. Figurale:
    • La esperantisti pozas lia idiomo Esperanto super la sublima ideo di komuna linguo internaciona.
C 31.  vice  –  indikas ke on pozas o donas ulo en la loko di altro.
Exempli:

F 17.  (Adjuntajo)  –  Reciproka frazligo
  1. od ... od (o ... o)  ligas du samranga frazi; nur un fakto valoras, sive ta di la un frazo, sive ta di la altra. (komparez Noto 13).
    Exempli:
    • Dum la cayara festoludi en Oberammergau on povas voyajar de München ad Obergammergau o per fervoyo o per automobilo o per aeroplano.
    • Segun nia lego, vu devas persequar vua konkuranto, o por ke il pagez la konvencionala sumo, o por ke il koaktesez cesar la vendo.
    • Quo esas plu avantajoza? o tacar la tota eventajo o raportar detaloze olu?
    • Nek ito nek ico esas rekomendenda; esas maxim bona vartar kad ula homi denuncos ta desfortuno, o kad ol esos neglijata.
  2. tam ... kam  montras du o plura samvalora fakti; on trovas ta konjuncioni nur en la sama frazo [komparez A 20. (1)]
    Exempli:
    • Tam de praktikala, kam de teoriala vidpunto la esperantisti ja plu ofte modifikis grave, sive la formo, sive la senco di la radiki.
    • En omna artificala lingui, la elementi tam en la gramatiko kam en la vortaro divenas pokope plu komuna (od: sive en la gramatiko sive en la vortaro, od: ne nur....ma anke).
    • Diskursi en publika kunveni esas sen dubite bonega propagivo tam por la ideo generale, kam por nia idiomo specale.

[Pag. 57]

  1. Adverbi quale okazionala reciproka konjuncioni:
    1. lore ... lore
    2. parte ... parte
    3. unparte ... altraparte
    4. unlatere ... altralatere
    Exempli:
    1. Subite il remarkas ke la maxim multi salutis, lore respektoze, lore ridetante, quaze il esus bona konocato.
    2. Ja kelka esperantisti expresis lia opiniono pri eventuala reformo; ili lore deziris, lore demandis, lore postulis olu.
    3. Tamen ol ne realigesis til nun, parte pro la granda indiferenteso di multi di lia partiani, parte pro ula facile komprenebla intereso di lia editisti, parte pro la desfacilajo efektigar konsento inter la diversa opinionani.
    4. Ka do diversa opinioni existas en «Esperanto-lando»? Yes, nam unparte la ortodoxa fideli, la Fundamentisti asertas ke Esperanto esas tote nechanjebla dum ke altraparte progresema fideli kredas ke la omnadia uzado efektigas to – do Esperanto esas ya chanjiva, mem chanjema – ma nultempe chanjebla per rezolvi.
    5. Fine la maxim progresemi de la esperantisti vartas til ke la guvernantari adoptos unlatere Esperanto quale oficala linguo intemaciona ed altralatere lia delegiti plubonigos la kaduka Esperanto. Omno to esas utopio, adminime en ica yarcento. Nam nek la Fundamento restos netushebla, nek la omnadia uzado o l'uniono de delegiti di diversa guvernantari povos enduktar vera plubonigi, omnakaze ne tam longe kam ni e nia infanti vivos.

G 23.  pre-  –  havas la senco di la prepoziciono avan od ante.

(Tala nova vorti kun ta prefixo povas funcionar quale radiko.)
Exempli: preavo, preavulo, preavino, predatizar, predestinar, predeterminar, predicar, predispozar, prehistorio, preirar, prejudiko, prekondiciono, prelasta, preludar, prematura, prenomo, preonklo, prepagar, preremarko, presavo, presendar, presentar, presorgar, presupozar, preurbo, prevenar.

G 24.  dis-  –  havas la senco simple partigar od igar a diversa lateri.

Radiko nur verbo.
Exempli:  disdonar, disirar, dispecigar, dissekar, dissemar, dissendar, distranchar.

G 25.  -ema  –  expresas inklineso o tendenco di ulu od ulo.

Pro to, -ema signifikas preske sempre mentala qualeso, ma kelkafoye anke korpala.
[Pag. 58]

Radiko preske nur:
  1. Verbo:
    abstenema, amema, arogema, atakema, atencema, babilema, bonfacema, cedema, ceremoniema, decidema, difamema, dormema, drinkema, dubitema, efikema, entraprezema, fidema, flanema, gratitudema, imaginema, imperema, indulgema, iniciatema, insidiema, insultema, intrigema, iracema, karesema, kolerema, kompatema, komplezema, komplimentema, konciliema, konservema, konvergema, kredema, kriema, laborema, ludema, manjema, meditema, mentiema, mordema, movema, muzikema, neglijema, negratudema, nesorgema, obediema, obliviema, observema, obstinema, ordinema, ostentema, pacema, pardonema, pariema, parolema, pasema, pavorema, pensema, persistema, petulema, pikema, postulema, procesema, produktema, progresema, raptema, reflektema, regresema, revema, rezignema, rezolvema, riskema, savema, sentema, servema, shamema, shikanema, sorgema, sparema, studiema, suspektema, tacema, tenema, timema, tolerema, trahizema, transaktema, triumfema, variema, venjema, vigilema, violentema, vivema, voyajema.
  2. Substantivo (nur tre rara):
    gruema, luxema, minuciema, paradoxema, rutinema, sarkasmema, sentimentema, sistemema, sportema, voluptema.

G 26.  -ebla  –  expresas pasiva posibleso; qua povas esar ....

Radiko nur transitiva verbo:
acesebla, brulebla, chanjebla, damnebla, digestebla, dilatebla, diciplinebla, diskutebla, disponebla, dubitebla, ecitebla, efacebla, engajebia, expresebla, flexebla, fuzebla, impresebla, iritebla, kombustebla, komprenebla, konciliebla, koruptebla, kredebla, lektebla, movebla, navigebla, palpebla, parolebla, penetrebla, ponderebla, postulebla, profitebla, refraktebla, rekonciliebla, remediebla, remarkebla, revokebla, rompebla, sentebla, shamebla, solvebla, suportebla, suspektebla, tolerebla, transmisebla, vendebla, videbla, vundebla.

G 5.  (Adjuntajo)  – On povas juntar -ebla a vorti kun la prefixo ne-:
Exempli: neacesebla, nealterebla, neefacebla, nefatigebla, nemovebla, nepenetrebla, neperceptebla, nevidebla, nevundebla.

Noto 16.
Onu ne konfundez -iva, -ebla, -ema.
Exempli:

[Pag. 59]

Exerco  9
  1. Quaze rejo il, esante delegito di !a venkinta armeo, esis recevata pompoze da la entuziasmoza landani.
  2. Nia ordinare charmiva amikino havas extreme chanjema humuro; lore el esas gaya, lore trista, e ta traito desfaciligas la komuniko kun elu.
  3. Vice kavalkar sur la larja komoda voyo tra la foresto, il opinionis plu bona kavalkar sur la streta deskomoda voyo tra la marshoza valo.
  4. Quankam ilua tilnuna konduto esas sat atakebla de la politikala vidpunto, tamen il esis aceptata en la militistala lerneyo quale aspiranto.
  5. Ta siorino esas od elua fratino od ula tre proxima parentino; nam tam elua forte kurva nazo, kam entote elua konduto e staturo esas karakteriva di la nobela populi di Boos.
  6. La suno lumas tam super boni kam super maligni.
  7. To esas la kustumo di populacho: quan tu gloriizis hiere quale heroo e savinto, itan lu kondamnos posible morge quale trahizemo e perfido.
  8. Manuagez la pafilo tante plu prudente ke vu ne sat precize konocas ta nova speco!
  9. La sumo quan il nun recevas quale salario esas multe plu mikra kam ante. Tamen il ne kambius ilua nuna ofico po la antea situeso. Nam esante urbala oficisto, il recevos en ilua oldeso, o se il ja ante esos pensionata quale nequalifikenda por l'aktiveso, ula parto di ilua salario quale certena pensiono kontre ke, esante komercisto, il obligesus konstitucar per konstanta sparemeso ula kapitale ek qua la interesto esus por il quaze speco di pensiono.
  10. Antiqua ruzo di furtisti esas: esante persequata simila ke il ipse persequas la furtisto. Semblas ya apene kredebla ke tam reflektema policisto kam sioro M., dupigas per to; tamleven ito eventis.
  11. Kun fiere levita kapo, la kolonelo pasis preter la barono, e por quaze expresar ilua desestimo il fixe regardis ica, ma ne salutis.